العروه الوثقی وسیلة النجاة منهاج الصالحین تحریر الوسیلة آراء المراجع
احکام > مطالب روزانه:
(۳۳۵) راه تحصیل علم لدنی
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
السَّلاَمُ عَلَى مَهْدِيِّ الْأُمَمِ وَ جَامِعِ الْكَلِمِ
وَ اَلسَّلاَمُ عَلَى عِبَادِ اَللَّهِ اَلصَّالِحِين
راه تحصیل علم لدنی
جاء رجل الی النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: إنی سائلک عما فی الدنیا و الآخرة.
فقال له: سل عما بدا لک. قال: یانبی الله! أحب أن أکون أعلم الناس.
قال: اِتقی اللهَ تکن أعلمَ الناس
مردی به محضر آقا سول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و عرض کرد: من سؤالاتی در باره دنیا و آخرت از شما دارم.
فرمود: هر سؤالی داری بپرس. عرض کرد: ای پیامبرخدا، می‌خواهم در علم - بدون رقیب و- از همه مردم داناتر باشم.
فرمود: تقوای الهی داشته باش تا از همه مردم داناتر باشی.
جامع الأحادیث سیوطی
بدون شک علومی هستند که از طریق دانشگاه و حوزه و ضرب یضرب به دست نمی‌آید. آن علوم، اشراقات، افاضات، عنایات الهی، علم لدنی و از عالم ملکوت و عالم بالاست.
زمانی انسان آن علوم را کشف می‌کند و به دست می‌آورد که تقوا داشته باشد.
پرده‌های گناه و معصیت را از مقابل چشم و زبانش کنار بزند و غبار گناه و معصیت از چشم، زبان و قلب پاک شود تا آن علوم افاضه شود.
قران میفرماید:
إتَّقُوا اللهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللهُ.
تقوا را پیشه کنید تا خدا به شما علم بدهد. یعنی خدا معلم شما می‌شود.
سوره بقره، آیه ۲۸۲.
مگر خدا مستقیماً معلم انبیاء (علیهم السلام) نیست؟
مگر خدا معلم ائمه (علیهم السلام) نیست؟
این افاضاتی که به انبیاء و ائمه (علیهم السلام) می‌شود و این اشراقاتی که به قلب بعضی از عالمان مثل مرحوم ملاصدرا (رضوان الله تعالی علیه) که کوهی از معرفت و فلسفه و علوم عقلانی و اشراقی و عرفانی است اینها افاضات و عنایات است.
اسفار ملاصدرا علومی نیست که در مدرسه و دانشگاه به‌دست آید.
ملاصدرایی که مرحوم امام خمینی در باره اش میفرماید: ملاصدرا و ما ادریک ماالملاصدرا! ملاصدرا، از ملاصدرا چه فهمیدیم؟
قال الصادق (علیه السلام): أَلْعِلْمُ نُورٌ یقْذِفُهُ اللّه فِی قَلْبِ مَنْ یشآء.
علم، نوری است که خداوند به قلب هرکس که بخواهد می افکند.
مصباح الشریعه ص ۱۶.
ملاصدرا پانزده سال در کهک قم با خدا خلوت کرد و خدا هم این همه عنایت به او کرد.
البته بیش از چهارصد سال است دارند ملاصدرا را سنگ و به او تهمت می‌زنند و به او توهین و رد و ابرامش می‌کنند، بر رد اسفار ابعه‌اش کتاب می‌نویسند، ملاصدرا قوی‌تر می‌شود.
مانند این که کسی پای کوه اورست و هیمالیا برود و مرتب به کوه سنگ بزند و به کوه بگوید: می‌خواهم نابودت کنم!
اما هرسنگی که بزند به آن کوه اضافه می‌شود و می‌افتد روی کوه.
ملاصدرا مطالبش از عنایات الهی، روایات و آیات قرآن گرفته شده، بر مبنای آیات قرآن است، یعنی وقتی خودش را تزکیه و تهذیب کرد آن اشراقات به او شد.
راه به دست آوردن علم لدنی
الإمامُ الباقرُ (عليه السلام): مَن عَمِلَ بِما يَعلَمُ عَلَّمَهُ اللّه ُ ما لا يَعلَمُ.
هر كه به آنچه مى داند عمل كند، خداوند به او آن بياموزد كه آنچه نمى داند.
اندكى عمل كنيد و بسيار متنعم شويد.
میزان الحکمه، ج ۲، ص ۷۳۰.
امکان کسب علم از سه راه:
{۱} درس خواندن،
{۲} عمل به دانسته‌های دینی،
{۳} زهد ورزی در دنیا.
{۱} درس خواندن،
همه می‌توانند از این راه معلومات خود را افزایش دهند.
نتیجه این راه، علم حصولی و اکتسابی یا علم الدراسه نام دارد که ممکن است بعضی از آنها درست و برخی نادرست باشند.
این گونه معلومات غالباً از نورانیت و معنویت تهی است.
علم حصولی ابزاری است که با آن می‌توان بیشتر بر جهان مادی تسلط پیدا کرد و از مواهب آن بهره‌مند شد.
{۲} عمل به دانسته‌های دینی و فطری،
بیان آقا امام باقر (علیه السلام) نیز اشاره به این راه است.
ما می‌دانیم دزدی، ظلم، خیانت، غیبت، ربا و... حرام است و باید از آنها دوری کنیم.
ما می‌دانیم نماز، روزه، پرداخت خمس و زکات، حج و... واجب است و لازم است آنها را انجام دهیم.
بنابراین وقتی به این دانسته‌ها صادقانه و خالصانه عمل کردیم، در آن صورت خدا نیز راه‌های خود را به ما نشان می‌دهد.
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ.
و آنان که در (راه) ما (به جان و مال) جهد و کوشش کردند محققا آنها را به راه‌های (معرفت و لطف) خویش هدایت می‌کنیم، و همیشه خدا یار نکوکاران است.
سوره عنکبوت آیه ۶۹.
قرآن میفرماید: وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ ۚ
وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا.
و هر کس خدا ترس و پرهیزکار شود خدا راه بیرون شدن (از بن بستها و گناهان و بلا و حوادث سخت عالم) را بر او می‌گشاید. و از جایی که گمان نَبَرد به او روزی عطا کند،
و هر که بر خدا توکل کند خدا او را کفایت خواهد کرد که خدا امرش را نافذ و روان می‌سازد و بر هر چیز قدر و اندازه‌ای مقرّر داشته است (و به هیچ تدبیری سر از تقدیرش نتوان پیچید).
سوره طلاق آیات ۲ و ۳.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ.
ای اهل ایمان، اگر خدا ترس و پرهیزکار شوید خدا به شما فرقان بخشد (یعنی دیده بصیرت دهد تا به نور باطن حق را از باطل فرق گذارید) و گناهان شما را بپوشاند و شما را بیامرزد، که خدا دارای فضل و رحمت بزرگ است.
سوره انفال آیه ۲۹.
استاد انسان، علم انسان
مرحوم کربلائی کاظم ساروقی فرد بی‌سوادی بود. اما در اثر عمل به علمش احکام دینی و رعایت ضوابط شرعی، خداوند نیز در یک لحظه تمام قرآن را بر قلب او الهام کرد که بسیاری از علما از جمله مرحوم آیةالله بروجردی به حال وی غبطه می‌خوردند.
مرحوم شیخ رجبعلی خیاط و سیدهاشم موسوی (حداد) از جمله عرفای بزرگی هستند که با عمل به دانسته‌ها و بدون درس خواندن به مقامات عالی رسیدند.
به تعبیر مرحوم آیةالله بهجت، استاد انسان باید علم او باشد و در این زمینه در پاسخ شخصی که می‌پرسد: آیا برای رسیدن به قرب الهی نیازمند استاد هستیم؟ فرمود:
استاد، علم است و معلم واسطه است.
عمل به معلومات بنمائید و معلومات را زیرپا نگذارید، کافی است. اگر دیدید نشد، بدانید نکرده‌اید.
اگر به آن چیزهایی که می‌دانیدعمل کنید، آن چیزهایی را که نمی‌دانید خواهید فهمید. پس مانند عده‌ای این طور نباشید که:
پی مصلحت مجلس آراستند
نشستند و گفتند و برخاستند
به سوی محبوب ص ۷۸-۵۶-۳۷.
{۳} زهد ورزی در دنیا.
راه سوم: زهد ورزی در دنیا موجب کسب دانش ، بدون آموختن.
الإمام عليّ عليه السلام : مَن زَهِدَ فِي الدُّنيا ولَم يَجزَع مِن ذُلِّها ولَم يُنافِس في عِزِّها، هَداهُ اللّه ُ بِغَيرِ هِدايَةٍ مِن مَخلوقٍ وعَلَّمَهُ بِغَيرِ تَعليمٍ، وأثبَتَ الحِكمَةَ في صَدرِهِ وأجراها عَلى لِسانِهِ.
هر كه به دنيا پشت كند و از خوارى در آن، بى تابى نكند و براى عزّتمندى در آن [با جاه و مقام ،] به رقابت نپردازد، خداوند او را بى هدايت مخلوقى، هدايت مى كند و بى آموختن از كسى، دانشش مى آموزد و حكمت را در سينه اش ثابت مى دارد و آن را بر زبانش جارى مى گرداند.
تحف العقول : ص ۲۲۳، بحار الأنوار : ج ۷۸ ص ۶۳ ح ۱۵۵.
مرحوم دولابی می‌فرمود:
البته این راه مربوط به انبیاء و اولیاء و اشخاص برجسته است.
یعنی اگر در دنیا یک کمی لب خواسته‌هایت را تو بگذاری و کمتر به دنیا آلوده شوی خداوند به تو علم لدنی می‌دهد.
مصباح الهدی ص ۳۴۶-۳۴۵.
نتیجه این دو راه (عمل به دانسته‌ها و زهد در دنیا) علم حضوری و شهودی و علم لدنی یا علم الوراثه نام دارد.
این چنین علمی ضمن داشتن استحکام و یقین، قطعاً از نورانیت و معنویت خاصی برخوردار است و می‌تواند آدمی را به سرمنزل مقصود و قرب‌الهی برساند.
آقا امام صادق (علیه السلام) در حدیثی به عُنوان بصری فرمود:
یا أَبَا عَبْدِ اللهِ لَیسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یرِیدُ اللهُ تَبَارَک وَ تَعَالَی أَنْ یَهدِیهُ فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا مِنْ نَفْسِک حَقِیقَةَ الْعُبُودِیةِ وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ اسْتَفْهِمِ اللهَ یفَهِّمْک.
حضرت فرمود: ای أباعبدالله! علم و دانش به یادگیری نیست، بلکه نوری است در دل کسی که خدای متعال می خواهد او را هدایت کند، اگر طالب علم هستی ابتدا بندگی حقیقی را در خود به وجود آور، و علم را برای عمل کردن بیاموز، و از خداوند فهم بخواه تا تو را فهیم گرداند.
مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، علی بن حسن طبرسی، ص ۳۲۶؛
بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۲۴، کتاب العلم، باب: آداب طلب العلم و أحکامه.
