العروه الوثقی وسیلة النجاة منهاج الصالحین تحریر الوسیلة آراء المراجع
احکام > مطالب روزانه:
(۳۱۴) فضیلت علم و دانش و علما
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
السَّلاَمُ عَلَى مَهْدِيِّ الْأُمَمِ وَ جَامِعِ الْكَلِمِ.
وَ اَلسَّلاَمُ عَلَى عِبَادِ اَللَّهِ اَلصَّالِحِين وَ رَحمَةُ الله
فضیلت علم و دانش و علما
یکی از مشغله‌های خوب و نورانی وپر از خیر و برکت، مشغله معنوی تبلیغ و تبیین دین خدا و رساندن پیامهای انسان ساز پروردگار به بندگان خدا است.
در ریشه این مشغله؛ انبیا عظام و حضرات معصومین (علیهم السلام) است.
در حقیقت کسی که به این مشغله اشتغال دارد راه انبیا را می‌رود و سالک مسیر اولیا دین علیهم السلام است.
وجوب شناخت قدر و منزلت و جایگاه خود
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ ، و كَفى بِالمَرءِ جَهلاً ألاّ يَعرِفَ قَدرَهُ .
عالم كسى است كه قدر و منزلت خود را بشناسد و آدمى را همين نادانى بس كه منزلت خود را نشناسد.
نهج البلاغه خطبه ۱۰۳.
قال رسول الله (صلّی الله علیه وآله وسلم): مَن طَلَبَ العِلمَ تَكَفَّلَ اللّه ُ لَهُ بِرِزقِهِ.
هر كه دانش بجويد، خداوند روزى او را به عهده گيرد.
ــــــــــــــفضیلت علم
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): اَلْعِلمُ قائدٌِ، و الْعَمَلُ سائقٌِ، و النَّفْسُ حَرونٌ.
علم، رهبر است؛ عمل، راهبر و نفس، بازدارنده.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): اَلْعِلْمُ جَمالٌ لايَخْفَيٰ، و نَسيبٌ لايَجْفَيٰ.
علم، جمالی است که پوشیده نیست و خویشی است که رویگردان نمی‌شود (قطعِ صله خویش نمی‌کند).
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): الْعالِمِ ذَنْبٌ واحِدٌ، و ذَنْبُ الْجاهِلِ ذَنْبانِ، اَلْعالِمُ يُعَذَّبُ عَليٰ رُكوبِ الذَّنْبِ، و الْجاهِلُ يُعَذَّبُ عَليٰ رُكوبِ الذَّنْبِ و تَرْكِهِ الْعِلْمَ.
گناه دانا یک گناه است و گناه نادان دو گناه. عالم به دلیل ارتکاب گناه، عذاب می‌شود و جاهل به دلیل ارتکاب گناه و ترک علم.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): كُلُّ وِعاءٍ يَضيقُ بِما جُعِلَ فيهِ إلّا وِعاءَ الْعِلْمِ فَإنَّهُ يَتَّسِعُ بِهِ.
هر ظرف به‌وسیله آنچه در آن قرار می‌دهند تنگ مىشود؛ جز ظرف علم و دانش (سینه و دل) که [چون علم در آن راه یابد] فراخ می‌گردد.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): ياكُمَيلُ! اَلْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ الْمالِ، اَلْعِلْمُ يَحْرُسُكَ و أَنْتَ تَحْرُسُ الْمالَ.
ای کمیل! دانش بهتر از مال است؛ زیرا دانش پاسبان توست و تو نگهبان مال.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): ياكُمَيلُ! إنَّ هٰذِهِ الْقُلوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُها أَوْعاها فَاحْفَظْ عَنّي ما أَقولُ لَكَ النّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعالِمٌ رَبّاني و مُتَعَلِّمٌ عَلىٰ سَبيلِ نَجاةٍ و هَمَجٌ رَعاعٌ أَتْباعُ كُلِّ ناعِقٍ يَميلونَ مَعَ كُلِّ ريحٍ لَمْ يَسْتَضيئوا بِنُورِ الْعِلْمِ و لَمْ يَلْجَئوا إلىٰ رُكْنٍ وَثيقٍ.
ای کمیل! این دل‌ها ظرف‌هایی هستند که بهترین آنها ظرفی است که گنجایش بیشتری داشته باشد؛ بنابراین آنچه برای تو می‌گویم از من فرابگیر. مردم سه دسته‌اند: دانایی که شناسای خداست، آموزنده‌ای که در راه رستگاری کوشاست و فرومایگانی که مانند پشه به دنبال هر سر و صدایی می‌روند و با هر باد به سویی حرکت می‌کنند؛ نه از روشنیِ دانش فروغی می‌یابند و نه به پناهگاهی محکم و استوار پناهنده می‌شوند.
مقام طالب علم
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): قالَ رَسولُ اللّٰهِ(صل الله علیه و آله وسلم):مَنْ سَلَكَ طَريقاً يَطْلُبُ فيهِ عِلماً سَلَكَ اللّٰهُ بِهِ طَريقاً إلَى الْجَنَّةِ و أَنَّ الْمَلائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتِها لِطالِبِ الْعِلْمِ رِضاً بِهِ و أنَّهُ لَيَسْتَغْفِرُ لِطالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِي السَّماءِ و مَنْ فِي الْأَرْضِ حَتّىٰ الْحوتُ فِي الْبَحرِ.
کسی که برای کسب علم و دانش راهی را بپیماید، خدای تعالی او را به راهی می‌برد که به بهشت منتهی می‌شود. و فرشتگان بال و پر خویش را برای اهل علم می‌گسترانند؛ زیرا از وی خشنودند و تمام موجودات آسمان و زمین، حتی ماهیان دریا برای طالب علم استغفار می‌کنند.
همه چیز در پرتو اندیشه
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): ألا! لاخَيْرَ في عِلْمٍ لَيْسَ فيهِ تَفَهُّمٌ، ألا! لاخَيْرَ في قِراءَةٍ لَيْسَ فيها تَدَبُّرٌ، ألا! لاخَيْرَ في عِبادَةٍ لافِقْهَ فيها.
آگاه باشید! علمی که در آن فهمی نباشد، فایده‌ای ندارد. بدانید! خواندن بی‌تدبّر، بی‌فایده است. آگاه باشید! عبادتی که در آن تفکر و اندیشه نباشد، خیری ندارد.
بهترین علم
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): خَيْرُ الْعِلْمِ ما أَصْلَحْتَ بِهِ رَشادَكَ ،وشَرُّهُ ما أَفْسَدْتَ بِهِ مَعادَكَ .
بهترین علم آن است که با آن هدایت و رشد یافتن خود را اصلاح کنی و بدترین علم آن است که با آن آخرت خود را تباه نمایی.
آموختن، برای خدا و پاداش آن
قال الصادق (علیه السلام): مَنْ تَعَلَّمَ لِلّٰهِ و عَمِلَ لِلّٰهِ و عَلَّمَ لِلّٰهِ دُعِيَ في مَلَكوتِ السَّماواتِ عَظيماً، فَقيلَ: تَعَلَّمَ لِلّٰهِ،و أَعْمَلَ لِلّٰهِ، و‌عَلَّمَ لِلّٰهِ.
کسی که برای خدا علم آموزد و برای خدا به‌کار بندد و برای خدا آن را آموزش دهد، در ملکوت آسمان‌ها بزرگش خوانند و گویند: برای خدا یاد گرفت و برای خدا عمل کرد و برای خدا تعلیم داد.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ لِلّٰهِ لَمْ يُصِبْ مِنْهُ باباً إلّا ازْدادَ بِهِ في نَفْسِهِ ذُلّاً، و فِي النّاسِ تَواضُعاً، و لِلّٰهِ خَوْفاً، و فِي الدِّينِ اجْتِهاداً، و ذٰلِكَ الّذى يَنْتَفِعُ بِالْعِلْمِ فَلْيَتَعَلَّمْهُ….
هر کس علم را برای رضای خدا طلب کند، به هیچ بابی از آن دست نمی‌یابد، مگر آنکه به سبب آن، در نفس خود، دارای فروتنی افزون‌تری می‌شود و میان مردم بیشتر به تواضع می‌پردازد و ترس او از خدا افزایش پیدا می‌کند و کوشش او در کار دین بیشتر می‌شود و این شخص، همان است که از علم سود می‌برد و باید آن را بیاموزد.
فضیلت عالم
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): أَكْثَرُ النّاسِ قيمَةً أَكْثَرُهُم عِلْماً،و أَقَلُّ النّاسِ قيمَةً أَقَلَّهُمْ عِلْماً.
ارزشمندترین مردم کسی است که علم بیشتر داشته باشد و کم ارزشمندترین آنان کسی است که دانش کمتری داشته باشد.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): يا مُؤمِنُ! إنَّ هٰذا الْعِلْمَ و الْأَدَبَ ثَمَنُ نَفْسِكَ فَاجْتَهِدْ في تَعَلُّمِهِما،فَما يَزيدُ مِنْ عِلْمِكَ و أَدَبِكَ يَزيدُ في ثَمَنِكَ و‌قَدْرِكَ فَإنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدي إليٰ رَبِّكَ، و بِالْأَدَبِ تُحْسِنُ خِدْمَةَ رَبِّكَ…
ای مؤمن! به‌درستی‌که علم و ادب، ارزش وجود تو است؛ پس در تحصیل آن دو تلاش کن؛ چون به هر مقداری که بر دانش و ادبت افزوده شود، قدر و قیمتت افزایش می‌یابد و با علم، به سوی پروردگارت هدایت می‌شوی و با ادب، به نیکویی از پروردگارت اطاعت می‌کنی.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): مَنْ كانَ في طَلَبِ الْعِلْمِ كانَتِ الْجَنَّةُ في طَلَبِهِ.
آنکه در پیِ علم است، بهشت در پیِ اوست.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): يوزَنُ مِدادُ الْعُلَماءِ و دَمُ الشُّهَداءِ، يُرَجَّحُ مِدادُ الْعُلَماءِ عَلىٰ دَمِ الشُّهَداءِ.
مُرکّب دانشمندان و خون شهیدان سنجش می‌شود و مُرکّب دانشمندان، بر خون شهیدان برتری می‌یابد.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): مَنْ خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ يَطْلُبُ عِلْماً،شَيَّعَهُ أَلْفُ مَلَكٍ يَسْتَغْفِرونَ لَهُ.
آنکه در حال طلب علم از خانه‌اش بیرون می‌رود، هزار فرشته در حالی‌که برای او آمرزش می‌طلبند، او را مشایعت می‌کنند.
قال الصادق (علیه السلام): يَأْتي صاحِبُ الْعِلْمِ قُدّامَ الْعابِدِ بِرَبْوَةٍ مَسيرَةَ خَمْسَ مِائَةِ عامٍ.
[در روز قیامت] صاحب علم، پیشاپیش عابد می‌آید، بر بلندایی که پیمودن آن پانصد سال به طول می‌انجامد.
مرگ عالم
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): إذا جاءَ الْمَوْتُ لِطالِبِ الْعِلْمِ و هُوَ عَلىٰ هٰذِهِ الْحالَةِ و هُوَ شَهيدٌ.
آن‌گاه که مرگ سراغ جوینده علم آید و او بر این حالت است، او می‌میرد در حالی که شهید است.
عالم در قیامت
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): يَجِيءُ الرَّجُلُ يَومَ الْقيامَةِ و لَهُ مِنَ الْحَسَناتِ كَالسَّحابِ الرُّكامِ أَوْ كَالْجِبالِ الرَّواسي،فَيَقولُ: يا رَبِّ!أنَّى لي هـٰذا و لَمْ أَعْمَلْهُ؟فَيَقولُ: هٰذا عِلْمُكَ الَّذي عَلَّمْتَهُ النّاسَ يَعْمَلُ بِهِ مَنْ بَعْدَكَ.
شخصی وارد قیامت می‌شود، در حالی که همچون ابرهای متراکم یا کوه‌های استوار، حسنه و اعمال نیک دارد؛ آن‌گاه می‌گوید: پروردگارا! اینها از کجا برایم فراهم شده است، حال آنکه من آنها را انجام نداده‌ام؟ خداوند می‌گوید: این دانشی است که به مردم آموختی و پس از تو به‌آن عمل می‌شد.
محضر عالم
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): اَلنَّظَرُ إلىٰ وَجْهِ الْعالِمِ حُبّاً لَهُ عِبادَةٌ.
نگاه کردن به روی عالم، از روی محبت، عبادت است.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): إذا رَأَيْتَ عالِماً فَكُنْ لَهُ خادِماً.
هرگاه عالمی را دیدی، به او خدمت کن.
تعلیم دانش
قال الرضا (علیه السلام): رَحِمَ اللّٰهُ عَبْداً أَحْيَي أَمْرَنا، فَقُلْتُ ـــ أَيِ الْهَرَوي ـــ لَهُ: فَكَيْفَ يُحْيي أَمْرُكُمْ؟ قالَ: يَتَعَلَّمُ عُلومَنا و‌يُعَلِّمُها النّاسَ فَإنَّ النّاسَ لَوْ عَلِموا مَحاسِنَ كَلامِنا لَاتَّبَعونا.
خدا رحمت آورد بر بنده‌ای که امر ما را احیا کند! [هروی می‌گوید:] گفتم: چگونه امر شما احیا می‌شود؟ فرمود: علوم ما را فرا گیرد و به مردم بیاموزد؛ زیرا مردم اگر زیبایی‌های کلام ما را به‌آنند، از ما پیروی می‌کنند.
قال الصادق (علیه السلام): في قَولِهِ تَعالىٰ: (مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ) مِمّا عَلَّمْناهُمْ يَبُثّونَ و مِمّا عَلَّمْناهُمْ مِنَ القُرآنِ يَتْلونَ.
در تفسیر آیه «از آنچه روزی‌شان دادیم انفاق می‌کنند» فرمود: از دانشی که به آنان آموختیم نشر می‌دهند و از آیاتی که به آنان آموختیم، تلاوت می‌کنند.
آثار انفاق علم
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): كُلُّ شَيْءٍ يَنْقُصُ عَلَي الْإنْفاقِ إلّا الْعِلْمَ.
هر چیزی با دادن و خرج کردن کم می‌شود، غیر از علم.
آداب تعلیم و تعلّم
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): سَلْ تَفَقُّهاً و لاتَسْأَلْ تَعَنُّتاً.
برای دانستن بپرس، نه برای آزار دادن.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): لَيِّنوا لِمَنْ تُعَلِّمونَ و لِمَنْ تَتَعَلَّمونَ مِنْهُ.
با کسانی‌که به آنان دانش می‌آموزید و کسانی‌که از آنان دانش فرا می‌گیرید، با ملایمت و نرمی رفتار کنید [و بر آنان سخت نگیرید].
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): مَنْ لَمْ يَصْبِرْ عَلىٰ ذُلِّ التَّعَلُّمِ ساعَةً بَقِيَ في ذُلِّ الْجَهْلِ أَبَداً.
آنکه بر سختی علم‌آموزی مدتی شکیبایی نورزد، برای همیشه در خواری نادانی خواهد ماند.
آفات علم‌آموزی
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): آفَةُ الْعِلْمِ النِسْيانٌ، و إِضاعَتُهُ أَنْ تُحَدِّثَ بِهِ غَيْرَ أَهلِهِ.
آسیب علم، فراموشی است و تباه کردنش آن است که آن را برای نااهل بازگویی.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): آفةُ العِلمِ تَركُ العَمَلِ بهِ ...
آفتِ علم، عمل نكردن به آن است.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ رِئاءً و سُمْعَةً يُريدُ بِهِ الدُّنيا، نَزَعَ اللّٰهُ بَرَكَتَهُ و ضَيَّقَ عَلَيْهِ مَعيشَتَهُ و وَكَلَهُ اللّٰهُ إلىٰ نَفْسِهِ و مَنْ وَكَلَهُ إلىٰ نَفْسِهِ هَلَكَ.
آنکه علم را برای ریا و شهرت بجوید و با آن دنیا را بخواهد، خداوند برکتش را از وی برمی‌دارد و نیازهای زندگی‌اش را بر او تنگ می‌کند و او را به خودش وا‌می‌گذارد و کسی‌که خداوند او را به خودش واگذارد، نابود می‌شود.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): عِلْمُ الْمُنافِقِ في لِسانِهِ و عِلْمُ الْمُؤمِنِ في عَمَلِهِ.
دانش منافق در زبانش و دانش مؤمن در کردارش است.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): مَنِ ادَّعَى الْعِلْمَ غايَتَهُ فَقَدْ أَظْهَرَ مِنَ الْجَهْلِ نِهايَتَهُ.
آنکه مدعی رسیدن به تمام علم شود، نهایت نادانی خود را آشکار کرده است.
رابطه علم و عمل
«فی الإنجیل»: لاتَقولوا نَخافُ أنْ نَعْلَمَ فَلانَعْمَلَ و لٰكِنْ قُولوا نَرْجو أَنْ نَعْلَمَ و نَعْمَلَ.
نگویید: می‌ترسیم، بدانیم و آن‌گاه عمل نکنیم؛ بلکه بگویید: امید داریم، بدانیم و عمل کنیم.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): مَنِ ازْدادَ عِلْماً و لَمْ يَزْدَدْ هُدىً، لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللّٰهِ إلّا بُعْداً.
کسى که علمش زیاد شود، اما هدایتش (عملش) افزون نگردد، دوری‌اش از خدا بیشتر می‌شود.
قال رسول الله (صل الله علیه و آله وسلم): مَنِ ازْدادَ فِي الْعِلْمِ رُشْداً فَلَمْ يَزْدَدْ فِي الدُّنيا زُهْداً،لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللّٰهِ إلّا بُعْداً.
آنکه علمش افزوده شود، اما زهدش در دنیا زیاد نگردد، جز بر دورى خویش از خدا نیفزوده است.
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): مَعاشِرَ النّاسِ!اَلْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ،و‌اللّٰهِ الرِّبا في هٰذِهِ الْأُمَّةِ أَخْفىٰ مِنْ دَبيبِ النَّمْلِ عَلَى الصَّفا.
ای مردم! ابتدا به دانش دین بپردازید و سپس به تجارت. سوگند به خدا! ربا در این امت، از حرکت مورچه بر سنگ صاف، پنهان‌تر است.
انتخاب معلم
قال الحسن (علیه السلام): عَجِبْتُ لِمَنْ يَتَفَكَّرُ في مَأْكولِهِ كَيْفَ لايَتَفَكَّرُ في مَعْقولِهِ؟! فَيُجَنِّبُ بَطْنَهُ ما يُـؤْذيهِ، و يُودِعُ صَدْرَهُ ما يُـرْديهُ.
تعجب می‌کنم از کسانی که در آنچه می‌خورند (غذای جسم) می‌اندیشند [که آیا این خوراک برای او سود دارد یا زیان؟!] چگونه در آنچه باید بفهمد و به‌آند نمی‌اندیشد [که آیا این علم موجب سعادت او می‌شود یا بدبختش می‌کند؟!] پس شکمش را از آنچه به آن اذّیت و آزار می‌رساند بازداشته، دور می‌گرداندو سینه‌اش را می‌سپارد به آنچه آن را هلاک و تباه می‌کند.
قال الباقر (علیه السلام): في قَولِهِ تَعاليٰ: «فَلْيَنْظُرِ الإنْسانُ إلى طَعامِهِ» ـ : عِلمِهِ الّذي يَأخُذُه مِمَّن يَأخُذُه .
امام باقر عليه السلام ـ درباره آيه «انسان بايد به خوراك خود بنگرد» ـ فرمود : يعنى دانشى را كه مى آموزد، مواظب باشد از چه كسى فرا مى گيرد.
به سخن بنگر، نه گوینده آن!
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): لاتَنْظُرْ إليٰ مَنْ قالَ، و انْظُرْ إليٰ ما قالَ.
به آنکه گفته (گوینده)، نگاه مکن و به آنچه گفته (سخن)، نگاه کن (یعنی گفتار صحیح را از هر کس‌که گفته است بگیرید).
حق استاد بر علم‌آموز
قال السجّاد (علیه السلام): حَقُّ سائِسِكَ بِالْعِلْمِ:اَلتَّعْظيمُ لَهُ،والتَّوْقيرُ لِمَجْلِسِهِ،و‌حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إلَيْهِ،و‌الْإِقْبالُ عَلَيْهِ،و أَنْ لاتَرْفَعَ عَلَيْهِ صَوْتَكَ،و‌لاتُجيبَ أَحَداً يَسْأَلُهُ عَنْ شَيْءٍ حَتّيٰ يَكونَ هُوَ الَّذي يُجيبُ،ولاتُحَدِّثَ في مَجْلِسِهِ أحَداً،و لاتَغْتابَ عِنْدَهُ أَحَداً.
حقّ استاد و راهنمای تو در فراگیری علم، بزرگ داشتن او و احترام گذاشتن به مجلس او و نیکو گوش فرا دادن به سخنان او است و اینکه صدایت را از صدای او بلندتر نکنی و اینکه به سؤال کسی پاسخ ندهی تا او پاسخ دهد و در مجلس او با کسی صحبت نکنی و کسی را بدگویی و غیبت نکنی.
وظایف دانش‌آموز
قال أمیرالمؤمین علی(علیه السلام): عَلَي الْمُتَعَلِّمِ أَنْ يَدْأَبَ نَفْسَهُ في طَلَبِ الْعِلْمِ، ولايَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، ولايَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ.
بر کسی که تعلیم می‌گیرد این است که نفس خود را در طلب علم به کوشش وادارد و از یادگرفتن آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته است بسیار نشمرد.
