العروه الوثقی وسیلة النجاة منهاج الصالحین تحریر الوسیلة آراء المراجع
احکام > دیات:
حکم شرعی تنبیه فرزندجهت تادیب مرجع تقلید آیةالله العظمی سیستانی (مدظله)
سوال باسلام وادب خداقوت. بنده در نبود همسرم بخاطر اصرار دخترم به رفتن بخانه مادر شوهرم بخاطر اینکه افراد نامحرمی درخانه ایشان بود مانع از رفتنش شدم اما خیلی عصبیم کرد و مجبور شدم جهت اینکه متوجه زشتی رفتارش شود او را بسیار تنبیه کنم و بازویش به مقداری کبود شد و حالا همسرم از من بخاطر تنبیه فرزندم بجرم کودک آزاری شکایت کرده است. آیا من بعنوان مادر و اینکه بعد از پدر که مسئولیت فرزندان به عهده اش هست حق تنبیه فرزندم جهت تأدیب ندارم؟ با تشکر
مرجع تقلید: حضرت آیت الله العظمی سیستانی(مدظله)
مرجع تقلید: حضرت آیت الله العظمی سیستانی(مدظله)
جواب:بسم الله الرحمن الرحیم
والسلام علی عبادالله الصالحین
والسلام علی من اتبع الهدی
والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته
با تشکر از اعتماد شما به «سایت انهار»
بزرگوار.
اولاً: هدف و فلسفه تنبیه و تشویق در زندگی انسان، هدایت در صراط مستقیم و راه راست و درست است، و تنبیه لازمه تربیت کودک است ولی اسلام به هیچ وجه تنبیه بدنی را مورد تأیید قرار نداده و آن را جایز نمی‌داند.
و در جایی که متولی اصلی تربیت کودک مادر است اما مادران تصور می‌کنند که اگر کودک شیطنت کرده و یا کار اشتباهی را انجام داد مجاز هستند او را از نظر بدنی تنبیه کنند در حالی که اسلام و شرع مقدس چنین اجازه‌ای را نداده است.
تنها جایی که خداوند اجازه تنبیه بدنی آن هم بدون آسیب دیدگی جسمی کودک و سرخ شدن و یا کبودی بدن را داده است در نماز است و خداوند فرموده که اگر همه راه‌ها را امتحان کردید و فرزند شما نماز را اقامه نکرد آن وقت میتوانید به آرامی به کفل او بزنید.
بنابراین بر اساس آنچه که بیان شد تنها جایی که تنبیه بدنی فرزند جایز است در نماز بوده، و حتی در نماز هم تنبیه بدنی به عنوان آخرین راه آن هم به صورت آرام از سوی شارع مقدس جایز است؛ بنابراین والدین و به خصوص مادران به هیچ وجه اجازه تنبیه بدنی کودک را در سایر موارد ندارند.
وانگهی خداوند متعال قرآن کریم می‌فرماید « خَلَقَ الاْءِنسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَیانَ»، و این آیه می‌فرماید خداوند پس از خلقت انسان به او نطق و بیان داد و با توجه به این آیه باید دقت کرد که اولین راهکار برای دعوت کودک به امور پسندیده و باز داشتن از کارهای زشت در هر سنی بیان و گفتگو با کودک است.
بر این اساس والدین در اولین قدم باید با کودک و به صورت کلی فرزندان در مورد کارهایشان گفتگو کنند و آنها را در محیطی قرار دهند که به اشتباه‌ها و کارهای خطای خود فکر کنند.
پس از اعمال این موضوع اگر باز هم کودک به حرف مادر گوش نداد مادر می‌تواند از شیوه محرومیت استفاده کرده و اگر کودکی اشتباهی را مرتکب شد او را از چیزهایی که دوست دارد محروم کند.
اگر این شیوه هم مؤثر واقع نشد مادر می‌تواند کودک را تهدید کرده و با صدای کمی بلند و با جدیت فرزند خود را مورد خطاب قرار دهد؛ اما در اولین مرحله نباید به سراغ داد و فریاد برود بلکه باید با جدیت فرزند خود را متوجه خطایش کرده و خطایش را به او گوشزد کند.
متأسفانه برخی از پدران و مادران امروز در اولین مرحله به سراغ تنبیه بدنی فرزند می روند یا بر سر او داد و فریاد کرده و شخصیت کودک را تحقیر می‌کنند.
بزرگوار اگر فرزند با حرف زدن قانع شد و از اشتباه خود دست بر داشت دیگر نیازی به سایر مراحل تنبیهی نیست، حتی اگر اخم و اندکی صدای بلند مؤثر باشد والدین حق ندارند بر سر کودک فریاد بزنند.
در حقیقت کودکی که تنبیه یا تحقیر شود از والدین کینه به دل گرفته و حتی ممکن است که در بزرگسالی به والدین خود بی ادبی کنند و در بعضی از مواقع چنین فرزندانی به روی والدین خود دست درازی کرده والدین خود را مورد ضرب و شتم قرار می‌دهند بنابراین اگر با کودک به درستی رفتار شده و به درستی تربیت شود، قطعاً این تربیت نتایج مثبت فراوانی به دنبال خواهد داشت و زمینه هدایت کودک را فراهم خواهد کرد.
نکاتی مهم:
(۱) تنبیه کودک باید با توجه به جنس و سن کودک بوده و والدین نباید همان شیوه تربیتی که برای یک کودک پنج‌ساله به کار می‌برند در مورد یک نوجوان و جوان نیز بکار برند؛ زیرا شیوه رفتاری یکسان در میان فرزندانی که در سنین و جنسیت‌های متفاوت هستند زمینه سلب اعتماد به نفس فرزندان را فراهم کرده و از آنها انسان‌های بی‌اراده‌ای به وجود می‌آید.
(۲) اولاً: هدف و فلسفه تنبیه و تشویق در زندگی انسان، هدایت در صراط مستقیم و راه راست و درست است، و تنبیه لازمه تربیت کودک است ولی اسلام به هیچ وجه تنبیه بدنی را مورد تأیید قرار نداده و آن را جایز نمی‌داند.
و در جایی که متولی اصلی تربیت کودک مادر است اما مادران تصور می‌کنند که اگر کودک شیطنت کرده و یا کار اشتباهی را انجام داد مجاز هستند او را از نظر بدنی تنبیه کنند در حالی که اسلام و شرع مقدس چنین اجازه‌ای را نداده است.
تنها جایی که خداوند اجازه تنبیه بدنی آن هم بدون آسیب دیدگی جسمی کودک و سرخ شدن و یا کبودی بدن را داده است در نماز است و خداوند فرموده که اگر همه راه‌ها را امتحان کردید و فرزند شما نماز را اقامه نکرد آن وقت میتوانید به آرامی به کفل او بزنید.
بنابراین بر اساس آنچه که بیان شد تنها جایی که تنبیه بدنی فرزند جایز است در نماز بوده، و حتی در نماز هم تنبیه بدنی به عنوان آخرین راه آن هم به صورت آرام از سوی شارع مقدس جایز است؛ بنابراین والدین و به خصوص مادران به هیچ وجه اجازه تنبیه بدنی کودک را در سایر موارد ندارند.
وانگهی خداوند متعال قرآن کریم می‌فرماید « خَلَقَ الاْءِنسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَیانَ»، و این آیه می‌فرماید خداوند پس از خلقت انسان به او نطق و بیان داد و با توجه به این آیه باید دقت کرد که اولین راهکار برای دعوت کودک به امور پسندیده و باز داشتن از کارهای زشت در هر سنی بیان و گفتگو با کودک است.
بر این اساس والدین در اولین قدم باید با کودک و به صورت کلی فرزندان در مورد کارهایشان گفتگو کنند و آنها را در محیطی قرار دهند که به اشتباه‌ها و کارهای خطای خود فکر کنند.
پس از اعمال این موضوع اگر باز هم کودک به حرف مادر گوش نداد مادر می‌تواند از شیوه محرومیت استفاده کرده و اگر کودکی اشتباهی را مرتکب شد او را از چیزهایی که دوست دارد محروم کند.
اگر این شیوه هم مؤثر واقع نشد مادر می‌تواند کودک را تهدید کرده و با صدای کمی بلند و با جدیت فرزند خود را مورد خطاب قرار دهد؛ اما در اولین مرحله نباید به سراغ داد و فریاد برود بلکه باید با جدیت فرزند خود را متوجه خطایش کرده و خطایش را به او گوشزد کند.
متأسفانه برخی از پدران و مادران امروز در اولین مرحله به سراغ تنبیه بدنی فرزند می روند یا بر سر او داد و فریاد کرده و شخصیت کودک را تحقیر می‌کنند.
بزرگوار اگر فرزند با حرف زدن قانع شد و از اشتباه خود دست بر داشت دیگر نیازی به سایر مراحل تنبیهی نیست، حتی اگر اخم و اندکی صدای بلند مؤثر باشد والدین حق ندارند بر سر کودک فریاد بزنند.
در حقیقت کودکی که تنبیه یا تحقیر شود از والدین کینه به دل گرفته و حتی ممکن است که در بزرگسالی به والدین خود بی ادبی کنند و در بعضی از مواقع چنین فرزندانی به روی والدین خود دست درازی کرده والدین خود را مورد ضرب و شتم قرار می‌دهند بنابراین اگر با کودک به درستی رفتار شده و به درستی تربیت شود، قطعاً این تربیت نتایج مثبت فراوانی به دنبال خواهد داشت و زمینه هدایت کودک را فراهم خواهد کرد.
دو نکته مهم:
(1) تنبیه کودک - در صورت لزوم و توجیه -، باید با توجه به جنس و سن کودک باشد.
والدین نباید همان شیوه تربیتی که برای یک کودک پنج‌ساله به کار می‌برند در مورد یک نوجوان و جوان نیز بکار برند؛ زیرا شیوه رفتاری یکسان در میان فرزندانی که در سنین و جنسیت‌های متفاوت هستند زمینه سلب اعتماد به نفس فرزندان را فراهم کرده و از آنها انسان‌های بی‌اراده‌ای به وجود می‌آید.
(2) در موارد نادری تنبیه اشکال ندارد، اما به طور کلی اصل اساسی و عمومی و اولیۀ اسلامی- که نقش تربیتی و اصلاحی بس عظیمی دارد – تشویق و تحریک مثبت و اشتیاق انگیز در کارهای خوب است.
تنبیه جز در موارد خاص – که به برخی از آنها اشاره خواهد شد – غالبا تأثیر منفی دارد و اگر گفته می شود در موارد زیر تنبیه بدنی کنار گذاشته شود از باب تأکید بر ترک آن است، نه تأیید آن در موارد نادر.
1- یکی از مواردی که نباید کودکان را کتک زد آن جاست که نام های پاک و مقدسی بر کودکان نهاده شده باشد. در بخش نامگذاری کودکان اشاره کردیم که اهل بیت علیهم السلام تأکید فراوانی داشتند بر این که مبادا کودکان همنام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) و حضرت فاطمۀ زهرا (علیها السلام) و ائمۀمعصومین علیهم السلام مورد آزار و تنبیه بدنی قرار گیرند.
2- فرزند را قبل از ده سالگی برای نماز نباید زد پیامبر فرمود: أدب صغار أهل بیتک بلسانک علی الصلاه و الطهور، فاذا بلغوا عشر سنین، فاضرب و لا تجاوز ثلاثا؛
فرزندان خردسالت را با زبان بر نماز و وضو انس و عادت دهید و آن گاه که به ده سالگی رسیدند آنها را به خاطر سستی و سهل انگاری در نماز بزن، ولی از سه ضربه فراتر نرو.
مجموعۀورام، ص 358.
از این روایت استفاده می شود که قبل از ده سالگی، زدن کودک برای نماز جایز نیست. البته سنی که بدین منظور مشخص شده، در روایات، متفاوت ذکر شده است (هفت، هشت، نه و سیزده سالگی) بنابراین، لزوم رعایت جانب احتیاط اقتضا دارد که تا آن جا که ممکن است از زدن اجتناب کرده و از روش های مناسب تر استفاده کرد.
موارد جواز
1- برای جلوگیری از انحراف، (و موردی که شما دخترتان را زده اید انحراف نبوده است)
عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ (عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ): فِي اَلصَّبِيِّ إِذَا شَبَّ فَاخْتَارَ اَلنَّصْرَانِيَّةَ وَ أَحَدُ أَبَوَيْهِ نَصْرَانِيٌّ أَوْ مُسْلِمَيْنِ قَالَ لاَ يُتْرَكُ وَ لَكِنْ يُضْرَبُ عَلَى اَلْإِسْلاَمِ .
راوى گويد: آقا امام صادق (عليه السّلام) درباره كودكى كه به سن جوانى مى‌رسد و مسيحيت را انتخاب مى‌كند، در حالى‌كه يكى از پدر و مادرش مسيحى و يا هردو مسلمانند فرمود: او را رها نمى‌كنند؛ بلكه مى‌زنند تا اسلام را بپذيرد.
وسائل الشیعه، ج 18، ص 546.
ترجمه فروع کافی، ج ۱۰، ص ۸۴.
2- برای تربیت:
عن النبی فیما أوصی به أمیرالمؤمنین لا تضربن أدبا فوق ثلاث.
آقا رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) در بخشی از توصیه های خود به آقا أمیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود: برای تأدیب و تربیت بیش از سه ضربه نزن.
مجموعۀورام، ص 358.
هم چنان که در این روایت ملاحظه می شود، تنها در موارد خاصی که برای کودک سرنوشت ساز است – و نه برای هر عملی که از فرزند سر می زند واحیانا مورد رضای والدین نیست – اجازه داده شده که والدین از شیوۀتنبیه استفاده کنند.
حدود تنبیه بدنی
از روایات گذشته روشن شد که زدن فرزندان در مواردی – حتی برای تربیت و تأدیب – بلامانع است؛ اما باید دید که حدود تنبیه بدنی تا کجاست؟ و پدر و یا مادر تا چه مقدار و با چه وسیله ای می توانند کودک را تنبیه کنند؟ آیا آنان مجاز هستند که با چوب یا شلاق، وحشیانه کودکان را به اصطلاح خود ادب و در حقیقت شکنجه کنند و بدن آنان را کبود و زخمی نمایند؟
آیا والدین اجازه دارند در هر سنی کودک را تنبیه بدنی کنند؟
آیا می توانند هر گاه که از نافرمانی فرزندانشان به خشم آمدند، به جان کودکان معصوم بیفتند و علاوه بر دشنام و ناسزاگویی، آنان را به باد کتک بگیرند؟ بی تردید پاسخ منفی است و چنین تصوری که برخی والدین ناآگاه دربارۀ تأدیب و تربیت فرزند خود دارند، به کلی غلط است، روایاتی که از آقا رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) و ائمه هدی (علیهم السلام) رسیده حد و مرز تنبیه را کاملا روشن می کند.
محدودیت تنبیه بدنی
تنبیه مجاز شرایط خاصی دارد که با در نظر گرفتن آنها می بینیم این اصل، یک اصل حکیمانه است، نه شیوۀ خشونت آمیزی برای جبران ناتوانی های والدین در تربیت و هدایت کودکان.
تنبیه بدنی کودکان پیش از ده سالگی، مجاز نیست و مقدار زدن نیز کاملا محدود است، و اگر بیش از آن باشد، یا منجر به سرخی و کبودی یا نقص عضو گردد، کیفر دارد و. . .
1- حماد بن عثمان می گوید: قلت لأبی عبدالله فی أدب الصبی و المملوک، فقال: خمسه أو سته و ارفق به.
یعنی از امام صادق علیه السلام دربارۀ تأدیب و زدن کودک و بنده زر خرید، پرسیدم؟
حضرت فرمود: پنج یا شش ضربه بیشتر نزن و در همین اندازه نیز نرمش نشان ده.
وسائل الشیعه، ج 18، ص 581.
2- بیش از سه ضربه زدن قصاص دارد.
عن النبی (صلی الله علیه و اله و سلّم) فیما أوصی به أمیرالمؤمنین: لا تضربن فوق ثلاث فانک ان فعلت فهؤ قصاص یوم القیامه
از جمله وصایای آقا رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلّم) به علی (علیه السلام) این بود که فرمود: برای تأدیب بیش از سه ضربه نزن زیرا اگر چنین کردی روز قیامت قصاص خواهی شد.
مجموعۀورام، ص 358.
3- قال علی (علیه السلام) لصبیان: ألقوا ألواحهم بین یدیه لینظر فیها یخیر بینهم. . . : أبلغوا معلمکم ان ضربکم فوق ثلاث ضربات فی الأدب اقتص منه
علی علیه السلام به کودکانی که نوشته های خود را نزد آن حضرت آورده بودند – تا بهترینشان را برگزیند – فرمود: به معلم خود بگویید که اگر برای تأدیب، بیش از سه ضربه به شما بزند، از او قصاص خواهد شد.
وسائل الشیعه، ج 81، 582.
ثبوت دیه بر پدر
هر گاه تأدیب و تنبیه فرزند جز با زدن او میسر نباشد، اگر چه با رعایت شرایط ضروری آن بی اشکال به نظر می رسد، اما پدر باید به این نکته متوجه باشد که اگر در اثر زدن، بدن فرزند سرخ یا کبود و یا زخمی گردد یا آسیب ببیند و یا احیانا فرزند زیر ضربات پدر، فوت کند،... اما یقینا باید دیه بپردازد، گرچه زدن فرزند به قصد دیگری جز تأدیب هم نبوده باشد.
شرایع الاسلام، ج 4، ص 192
یادآوری
1- روایات اسلامی تنبیه بدنی را فقط در موردی تجویز می کند که جنبۀتربیتی و هدایتی داشته باشد، نه این که هرگاه فرزند به دلخواه پدر و مادر و طبق سلیقه های شخصی یا تمایلات نفسانی آنان عمل نکرد، {مثلاً به او بگویند کجا برو و کجا نرو؛ و فرزند گوش نکند} پدر یا مادر مجاز باشند او را تنبیه بدنی بکنند؛ زیرا دیگر تنبیه به عنوان عامل بازدارندۀ از کارهای بد و وادار شدن به کارهای خوب مطرح نیست، بلکه فقط وسیله ای است برای فرونشاندن خشم و غضب والدین.
2- والدین مجاز نیستند کودکان کمتر از هفت سال (و بلکه برای رعایت احتیاط، کودکان کمتر از سیزده سال) خود را برای وادار کردن به نماز خواندن کتک بزنند.
3- حداکثر تنبیه بدنی کودکان شش ضربه است. البته معلم و مربی حق ندارد بیش از سه ضربه بزند و اگر بیشتر از این اندازه بزند، علاوه بر این که مرتکب حرام شده، بلکه باید قصاص هم بشود.
پدر اگر چه تا زدن شش ضربه مجاز است، اما در صورتی که از این حد تجاوز کند در روز قیامت قصاص خواهد شد و قصاص خداوندی، بسیار شدیدتر و دردناک تر از قصاصی است که در دنیا به دست بشر انجام می گیرد.
روش های تنبیه
تنبیه ممکن است به صور گوناگون انجام گیرد و منحصر به کتک زدن نیست؛ زیرا:
ترش رویی و اخم نیز نوعی تنبیه است،
محروم کردن کودکان از بعض امور خوشایند و پر جاذبه نیز تنبیه دیگری است.
اما در تنبیه جسمانی نیز مراد توسل به شیوه های خشن و وحشیانه و ضربه زدن با ترکۀ انار و شیلنگ و شلاق و. . . نیست.
بنابراین، در باب تنبیه شیوۀ خاص تنبیه کودک نیز معلوم شد. لذا به اولیا و مربیان توصیه می شود که
اولا: تنبیه و به ویژه تنبیه بدنی را به عنوان شیوه ای عمومی و اصل اولیۀ برخورد با خطاهای کودکان به کار نگیرند.
ثانیا: بر اعصاب و احساسات خود مسلط باشند و در صورت لزوم از تنبیه استفاده کنند تا جلو کجروی کودک را بگیرند، نه این که خشم خود را بر کودک خالی کنند.
ثالثا: به حداقل تنبیه اکتفا کنند و از آن فراتر نروند.
رابعا: برای تنبیه کودک از هر وسیله ای استفاده نکنند، هم چنین بر صورت و مواضع آسیب پذیر کودک نزنند و از شدت عمل و تنبیهات خشن جدا پرهیز کنند.
قهر، بهترین راه حل است
بهترین راه حلی که می توان در این مسأله مهم و پیچیده ارائه کرد و از درس های تربیتی اسلام و اهل بیت علیهم السلام است که این حتی اگر نیازی به تنبیه فرزندان باشد، آنها را نزنید؛ آنان غنچه های بهشتی هستند که زندگی را شیرین کرده اند، در چنین مواقعی با آنها قهر کنید؛ زیرا این عمل در روحیۀکودک تأثیر به سزایی دارد و کودک احساس می کند با قهر کردن پدر یا مادر از او، گویی تمام درها به رویش بسته می شود و هیچ راهی جز دست کشیدن از کارهای خلاف خود ندارد، پس می کوشد از کارهای زشت خود دست بردارد و از پدر و مادر یا مربی هم پوزش بخواهد، اما نباید قهر کردن خیلی طول بکشد وگرنه بازتاب های منفی دیگری در بر خواهد داشت.
آقا امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) به یکی از یاران خود که از دست فرزندش به ستوه آمده بود و شکایت می کرد فرمود: لاتضربه واهجره و لا تطل؛ او را نزن، بلکه با او قهر کن، اما خیلی طول نکشد.
عده الداعی، ص 79.
روش اهل بیت در تنبیه
اما روش اهل بیت علیهم السلام این نبوده که فرزندانشان را تنبیه بدنی کنند، و موردی سراغ نداریم و نقل نشده که چنین کاری کرده باشند. پس باید دید که شیوۀ تربیتی آن بزرگواران چگونه بوده است. با این که بعضی از آنان فرزندان زیادی داشتند، اما هرگز نیازی نمی دیدند بچه هایشان را تنبیه بدنی کنند و این مسأله بسیار مهم و درس آموز است و این ما هستیم که چون با راه و روش تربیت والای اسلامی آشنایی درست نداریم فکر می کنیم که زدن تنها راه تربیت فرزند است.
امامان معصوم (علیهم السلام) نه تنها با کودکان با رأفت و نرمی رفتار می کردند، بلکه با غلامان خود نیز خوش رفتار و نرم خوی بوده اند، و در آن روزگار که در جامعه با بدترین روش ها یا بردگان رفتار می شد، آن بزرگواران هرگز نسبت به بردگان خشونت به خرج نمی دادند و جز با نرمی و ملایمت با آنان رفتار نمی کردند.
نتیجه ای که از این پاسخ نسبتاً طولانی می گیریم این است که: حتی در موارد نادری که دین اسلام با شرایط و محدودیتهای فراوان اجازه تنبیه میدهد؛
اولاً: این تنبیه توسط پدر انجام می شود نه مادر.
ثانیاً: حتی پدر هم حق ندارد از حدود دینی تجاوز کند و طبق میل و خشم و غضب خویش فرزند را تأدیب و تنبیه کند در حالیکه شما بدن فرزند بیچاره خود را به خاطر سرکشی به مادر بزرگش کبود کرده‌اید!
در حالی که می توانستید با رفاقت و صمیمیت با فرزندتان مواردی را که لازم هست به او گوشزد کنید و حتی او را پس از رعایت آن موارد تشویق کنید بلکه جایزه بدهید.
چند توصیه پدرانه به شما:
۱- از گناهی که کرده اید توبه و استغفار کنید.
۲- از فرزند خود عذرخواهی کنید و از او بخواهید شما را حلال کن کنند و اگر بالغ است است نسبت به هدیه ای که به او بدهکار هستید از او رضایت بگیرید و درخواست بخشش کنید و حتی اگر نبخشد دلگیر نشوید بلکه کم کم به او پرداخت کنید.
۳- با صمیمیت و رفاقت از پدر بچه به همسرتان عذرخواهی کنید تا شکایتش را پس بگیرد زیرا در این صورت شما در دادگاه محکوم می‌شوید. یاحقّ.
والسلام علی عبادالله الصالحین
والسلام علی من اتبع الهدی
والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته
با تشکر از اعتماد شما به «سایت انهار»
بزرگوار.
اولاً: هدف و فلسفه تنبیه و تشویق در زندگی انسان، هدایت در صراط مستقیم و راه راست و درست است، و تنبیه لازمه تربیت کودک است ولی اسلام به هیچ وجه تنبیه بدنی را مورد تأیید قرار نداده و آن را جایز نمی‌داند.
و در جایی که متولی اصلی تربیت کودک مادر است اما مادران تصور می‌کنند که اگر کودک شیطنت کرده و یا کار اشتباهی را انجام داد مجاز هستند او را از نظر بدنی تنبیه کنند در حالی که اسلام و شرع مقدس چنین اجازه‌ای را نداده است.
تنها جایی که خداوند اجازه تنبیه بدنی آن هم بدون آسیب دیدگی جسمی کودک و سرخ شدن و یا کبودی بدن را داده است در نماز است و خداوند فرموده که اگر همه راه‌ها را امتحان کردید و فرزند شما نماز را اقامه نکرد آن وقت میتوانید به آرامی به کفل او بزنید.
بنابراین بر اساس آنچه که بیان شد تنها جایی که تنبیه بدنی فرزند جایز است در نماز بوده، و حتی در نماز هم تنبیه بدنی به عنوان آخرین راه آن هم به صورت آرام از سوی شارع مقدس جایز است؛ بنابراین والدین و به خصوص مادران به هیچ وجه اجازه تنبیه بدنی کودک را در سایر موارد ندارند.
وانگهی خداوند متعال قرآن کریم می‌فرماید « خَلَقَ الاْءِنسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَیانَ»، و این آیه می‌فرماید خداوند پس از خلقت انسان به او نطق و بیان داد و با توجه به این آیه باید دقت کرد که اولین راهکار برای دعوت کودک به امور پسندیده و باز داشتن از کارهای زشت در هر سنی بیان و گفتگو با کودک است.
بر این اساس والدین در اولین قدم باید با کودک و به صورت کلی فرزندان در مورد کارهایشان گفتگو کنند و آنها را در محیطی قرار دهند که به اشتباه‌ها و کارهای خطای خود فکر کنند.
پس از اعمال این موضوع اگر باز هم کودک به حرف مادر گوش نداد مادر می‌تواند از شیوه محرومیت استفاده کرده و اگر کودکی اشتباهی را مرتکب شد او را از چیزهایی که دوست دارد محروم کند.
اگر این شیوه هم مؤثر واقع نشد مادر می‌تواند کودک را تهدید کرده و با صدای کمی بلند و با جدیت فرزند خود را مورد خطاب قرار دهد؛ اما در اولین مرحله نباید به سراغ داد و فریاد برود بلکه باید با جدیت فرزند خود را متوجه خطایش کرده و خطایش را به او گوشزد کند.
متأسفانه برخی از پدران و مادران امروز در اولین مرحله به سراغ تنبیه بدنی فرزند می روند یا بر سر او داد و فریاد کرده و شخصیت کودک را تحقیر می‌کنند.
بزرگوار اگر فرزند با حرف زدن قانع شد و از اشتباه خود دست بر داشت دیگر نیازی به سایر مراحل تنبیهی نیست، حتی اگر اخم و اندکی صدای بلند مؤثر باشد والدین حق ندارند بر سر کودک فریاد بزنند.
در حقیقت کودکی که تنبیه یا تحقیر شود از والدین کینه به دل گرفته و حتی ممکن است که در بزرگسالی به والدین خود بی ادبی کنند و در بعضی از مواقع چنین فرزندانی به روی والدین خود دست درازی کرده والدین خود را مورد ضرب و شتم قرار می‌دهند بنابراین اگر با کودک به درستی رفتار شده و به درستی تربیت شود، قطعاً این تربیت نتایج مثبت فراوانی به دنبال خواهد داشت و زمینه هدایت کودک را فراهم خواهد کرد.
نکاتی مهم:
(۱) تنبیه کودک باید با توجه به جنس و سن کودک بوده و والدین نباید همان شیوه تربیتی که برای یک کودک پنج‌ساله به کار می‌برند در مورد یک نوجوان و جوان نیز بکار برند؛ زیرا شیوه رفتاری یکسان در میان فرزندانی که در سنین و جنسیت‌های متفاوت هستند زمینه سلب اعتماد به نفس فرزندان را فراهم کرده و از آنها انسان‌های بی‌اراده‌ای به وجود می‌آید.
(۲) اولاً: هدف و فلسفه تنبیه و تشویق در زندگی انسان، هدایت در صراط مستقیم و راه راست و درست است، و تنبیه لازمه تربیت کودک است ولی اسلام به هیچ وجه تنبیه بدنی را مورد تأیید قرار نداده و آن را جایز نمی‌داند.
و در جایی که متولی اصلی تربیت کودک مادر است اما مادران تصور می‌کنند که اگر کودک شیطنت کرده و یا کار اشتباهی را انجام داد مجاز هستند او را از نظر بدنی تنبیه کنند در حالی که اسلام و شرع مقدس چنین اجازه‌ای را نداده است.
تنها جایی که خداوند اجازه تنبیه بدنی آن هم بدون آسیب دیدگی جسمی کودک و سرخ شدن و یا کبودی بدن را داده است در نماز است و خداوند فرموده که اگر همه راه‌ها را امتحان کردید و فرزند شما نماز را اقامه نکرد آن وقت میتوانید به آرامی به کفل او بزنید.
بنابراین بر اساس آنچه که بیان شد تنها جایی که تنبیه بدنی فرزند جایز است در نماز بوده، و حتی در نماز هم تنبیه بدنی به عنوان آخرین راه آن هم به صورت آرام از سوی شارع مقدس جایز است؛ بنابراین والدین و به خصوص مادران به هیچ وجه اجازه تنبیه بدنی کودک را در سایر موارد ندارند.
وانگهی خداوند متعال قرآن کریم می‌فرماید « خَلَقَ الاْءِنسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَیانَ»، و این آیه می‌فرماید خداوند پس از خلقت انسان به او نطق و بیان داد و با توجه به این آیه باید دقت کرد که اولین راهکار برای دعوت کودک به امور پسندیده و باز داشتن از کارهای زشت در هر سنی بیان و گفتگو با کودک است.
بر این اساس والدین در اولین قدم باید با کودک و به صورت کلی فرزندان در مورد کارهایشان گفتگو کنند و آنها را در محیطی قرار دهند که به اشتباه‌ها و کارهای خطای خود فکر کنند.
پس از اعمال این موضوع اگر باز هم کودک به حرف مادر گوش نداد مادر می‌تواند از شیوه محرومیت استفاده کرده و اگر کودکی اشتباهی را مرتکب شد او را از چیزهایی که دوست دارد محروم کند.
اگر این شیوه هم مؤثر واقع نشد مادر می‌تواند کودک را تهدید کرده و با صدای کمی بلند و با جدیت فرزند خود را مورد خطاب قرار دهد؛ اما در اولین مرحله نباید به سراغ داد و فریاد برود بلکه باید با جدیت فرزند خود را متوجه خطایش کرده و خطایش را به او گوشزد کند.
متأسفانه برخی از پدران و مادران امروز در اولین مرحله به سراغ تنبیه بدنی فرزند می روند یا بر سر او داد و فریاد کرده و شخصیت کودک را تحقیر می‌کنند.
بزرگوار اگر فرزند با حرف زدن قانع شد و از اشتباه خود دست بر داشت دیگر نیازی به سایر مراحل تنبیهی نیست، حتی اگر اخم و اندکی صدای بلند مؤثر باشد والدین حق ندارند بر سر کودک فریاد بزنند.
در حقیقت کودکی که تنبیه یا تحقیر شود از والدین کینه به دل گرفته و حتی ممکن است که در بزرگسالی به والدین خود بی ادبی کنند و در بعضی از مواقع چنین فرزندانی به روی والدین خود دست درازی کرده والدین خود را مورد ضرب و شتم قرار می‌دهند بنابراین اگر با کودک به درستی رفتار شده و به درستی تربیت شود، قطعاً این تربیت نتایج مثبت فراوانی به دنبال خواهد داشت و زمینه هدایت کودک را فراهم خواهد کرد.
دو نکته مهم:
(1) تنبیه کودک - در صورت لزوم و توجیه -، باید با توجه به جنس و سن کودک باشد.
والدین نباید همان شیوه تربیتی که برای یک کودک پنج‌ساله به کار می‌برند در مورد یک نوجوان و جوان نیز بکار برند؛ زیرا شیوه رفتاری یکسان در میان فرزندانی که در سنین و جنسیت‌های متفاوت هستند زمینه سلب اعتماد به نفس فرزندان را فراهم کرده و از آنها انسان‌های بی‌اراده‌ای به وجود می‌آید.
(2) در موارد نادری تنبیه اشکال ندارد، اما به طور کلی اصل اساسی و عمومی و اولیۀ اسلامی- که نقش تربیتی و اصلاحی بس عظیمی دارد – تشویق و تحریک مثبت و اشتیاق انگیز در کارهای خوب است.
تنبیه جز در موارد خاص – که به برخی از آنها اشاره خواهد شد – غالبا تأثیر منفی دارد و اگر گفته می شود در موارد زیر تنبیه بدنی کنار گذاشته شود از باب تأکید بر ترک آن است، نه تأیید آن در موارد نادر.
1- یکی از مواردی که نباید کودکان را کتک زد آن جاست که نام های پاک و مقدسی بر کودکان نهاده شده باشد. در بخش نامگذاری کودکان اشاره کردیم که اهل بیت علیهم السلام تأکید فراوانی داشتند بر این که مبادا کودکان همنام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) و حضرت فاطمۀ زهرا (علیها السلام) و ائمۀمعصومین علیهم السلام مورد آزار و تنبیه بدنی قرار گیرند.
2- فرزند را قبل از ده سالگی برای نماز نباید زد پیامبر فرمود: أدب صغار أهل بیتک بلسانک علی الصلاه و الطهور، فاذا بلغوا عشر سنین، فاضرب و لا تجاوز ثلاثا؛
فرزندان خردسالت را با زبان بر نماز و وضو انس و عادت دهید و آن گاه که به ده سالگی رسیدند آنها را به خاطر سستی و سهل انگاری در نماز بزن، ولی از سه ضربه فراتر نرو.
مجموعۀورام، ص 358.
از این روایت استفاده می شود که قبل از ده سالگی، زدن کودک برای نماز جایز نیست. البته سنی که بدین منظور مشخص شده، در روایات، متفاوت ذکر شده است (هفت، هشت، نه و سیزده سالگی) بنابراین، لزوم رعایت جانب احتیاط اقتضا دارد که تا آن جا که ممکن است از زدن اجتناب کرده و از روش های مناسب تر استفاده کرد.
موارد جواز
1- برای جلوگیری از انحراف، (و موردی که شما دخترتان را زده اید انحراف نبوده است)
عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ (عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ): فِي اَلصَّبِيِّ إِذَا شَبَّ فَاخْتَارَ اَلنَّصْرَانِيَّةَ وَ أَحَدُ أَبَوَيْهِ نَصْرَانِيٌّ أَوْ مُسْلِمَيْنِ قَالَ لاَ يُتْرَكُ وَ لَكِنْ يُضْرَبُ عَلَى اَلْإِسْلاَمِ .
راوى گويد: آقا امام صادق (عليه السّلام) درباره كودكى كه به سن جوانى مى‌رسد و مسيحيت را انتخاب مى‌كند، در حالى‌كه يكى از پدر و مادرش مسيحى و يا هردو مسلمانند فرمود: او را رها نمى‌كنند؛ بلكه مى‌زنند تا اسلام را بپذيرد.
وسائل الشیعه، ج 18، ص 546.
ترجمه فروع کافی، ج ۱۰، ص ۸۴.
2- برای تربیت:
عن النبی فیما أوصی به أمیرالمؤمنین لا تضربن أدبا فوق ثلاث.
آقا رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) در بخشی از توصیه های خود به آقا أمیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود: برای تأدیب و تربیت بیش از سه ضربه نزن.
مجموعۀورام، ص 358.
هم چنان که در این روایت ملاحظه می شود، تنها در موارد خاصی که برای کودک سرنوشت ساز است – و نه برای هر عملی که از فرزند سر می زند واحیانا مورد رضای والدین نیست – اجازه داده شده که والدین از شیوۀتنبیه استفاده کنند.
حدود تنبیه بدنی
از روایات گذشته روشن شد که زدن فرزندان در مواردی – حتی برای تربیت و تأدیب – بلامانع است؛ اما باید دید که حدود تنبیه بدنی تا کجاست؟ و پدر و یا مادر تا چه مقدار و با چه وسیله ای می توانند کودک را تنبیه کنند؟ آیا آنان مجاز هستند که با چوب یا شلاق، وحشیانه کودکان را به اصطلاح خود ادب و در حقیقت شکنجه کنند و بدن آنان را کبود و زخمی نمایند؟
آیا والدین اجازه دارند در هر سنی کودک را تنبیه بدنی کنند؟
آیا می توانند هر گاه که از نافرمانی فرزندانشان به خشم آمدند، به جان کودکان معصوم بیفتند و علاوه بر دشنام و ناسزاگویی، آنان را به باد کتک بگیرند؟ بی تردید پاسخ منفی است و چنین تصوری که برخی والدین ناآگاه دربارۀ تأدیب و تربیت فرزند خود دارند، به کلی غلط است، روایاتی که از آقا رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) و ائمه هدی (علیهم السلام) رسیده حد و مرز تنبیه را کاملا روشن می کند.
محدودیت تنبیه بدنی
تنبیه مجاز شرایط خاصی دارد که با در نظر گرفتن آنها می بینیم این اصل، یک اصل حکیمانه است، نه شیوۀ خشونت آمیزی برای جبران ناتوانی های والدین در تربیت و هدایت کودکان.
تنبیه بدنی کودکان پیش از ده سالگی، مجاز نیست و مقدار زدن نیز کاملا محدود است، و اگر بیش از آن باشد، یا منجر به سرخی و کبودی یا نقص عضو گردد، کیفر دارد و. . .
1- حماد بن عثمان می گوید: قلت لأبی عبدالله فی أدب الصبی و المملوک، فقال: خمسه أو سته و ارفق به.
یعنی از امام صادق علیه السلام دربارۀ تأدیب و زدن کودک و بنده زر خرید، پرسیدم؟
حضرت فرمود: پنج یا شش ضربه بیشتر نزن و در همین اندازه نیز نرمش نشان ده.
وسائل الشیعه، ج 18، ص 581.
2- بیش از سه ضربه زدن قصاص دارد.
عن النبی (صلی الله علیه و اله و سلّم) فیما أوصی به أمیرالمؤمنین: لا تضربن فوق ثلاث فانک ان فعلت فهؤ قصاص یوم القیامه
از جمله وصایای آقا رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلّم) به علی (علیه السلام) این بود که فرمود: برای تأدیب بیش از سه ضربه نزن زیرا اگر چنین کردی روز قیامت قصاص خواهی شد.
مجموعۀورام، ص 358.
3- قال علی (علیه السلام) لصبیان: ألقوا ألواحهم بین یدیه لینظر فیها یخیر بینهم. . . : أبلغوا معلمکم ان ضربکم فوق ثلاث ضربات فی الأدب اقتص منه
علی علیه السلام به کودکانی که نوشته های خود را نزد آن حضرت آورده بودند – تا بهترینشان را برگزیند – فرمود: به معلم خود بگویید که اگر برای تأدیب، بیش از سه ضربه به شما بزند، از او قصاص خواهد شد.
وسائل الشیعه، ج 81، 582.
ثبوت دیه بر پدر
هر گاه تأدیب و تنبیه فرزند جز با زدن او میسر نباشد، اگر چه با رعایت شرایط ضروری آن بی اشکال به نظر می رسد، اما پدر باید به این نکته متوجه باشد که اگر در اثر زدن، بدن فرزند سرخ یا کبود و یا زخمی گردد یا آسیب ببیند و یا احیانا فرزند زیر ضربات پدر، فوت کند،... اما یقینا باید دیه بپردازد، گرچه زدن فرزند به قصد دیگری جز تأدیب هم نبوده باشد.
شرایع الاسلام، ج 4، ص 192
یادآوری
1- روایات اسلامی تنبیه بدنی را فقط در موردی تجویز می کند که جنبۀتربیتی و هدایتی داشته باشد، نه این که هرگاه فرزند به دلخواه پدر و مادر و طبق سلیقه های شخصی یا تمایلات نفسانی آنان عمل نکرد، {مثلاً به او بگویند کجا برو و کجا نرو؛ و فرزند گوش نکند} پدر یا مادر مجاز باشند او را تنبیه بدنی بکنند؛ زیرا دیگر تنبیه به عنوان عامل بازدارندۀ از کارهای بد و وادار شدن به کارهای خوب مطرح نیست، بلکه فقط وسیله ای است برای فرونشاندن خشم و غضب والدین.
2- والدین مجاز نیستند کودکان کمتر از هفت سال (و بلکه برای رعایت احتیاط، کودکان کمتر از سیزده سال) خود را برای وادار کردن به نماز خواندن کتک بزنند.
3- حداکثر تنبیه بدنی کودکان شش ضربه است. البته معلم و مربی حق ندارد بیش از سه ضربه بزند و اگر بیشتر از این اندازه بزند، علاوه بر این که مرتکب حرام شده، بلکه باید قصاص هم بشود.
پدر اگر چه تا زدن شش ضربه مجاز است، اما در صورتی که از این حد تجاوز کند در روز قیامت قصاص خواهد شد و قصاص خداوندی، بسیار شدیدتر و دردناک تر از قصاصی است که در دنیا به دست بشر انجام می گیرد.
روش های تنبیه
تنبیه ممکن است به صور گوناگون انجام گیرد و منحصر به کتک زدن نیست؛ زیرا:
ترش رویی و اخم نیز نوعی تنبیه است،
محروم کردن کودکان از بعض امور خوشایند و پر جاذبه نیز تنبیه دیگری است.
اما در تنبیه جسمانی نیز مراد توسل به شیوه های خشن و وحشیانه و ضربه زدن با ترکۀ انار و شیلنگ و شلاق و. . . نیست.
بنابراین، در باب تنبیه شیوۀ خاص تنبیه کودک نیز معلوم شد. لذا به اولیا و مربیان توصیه می شود که
اولا: تنبیه و به ویژه تنبیه بدنی را به عنوان شیوه ای عمومی و اصل اولیۀ برخورد با خطاهای کودکان به کار نگیرند.
ثانیا: بر اعصاب و احساسات خود مسلط باشند و در صورت لزوم از تنبیه استفاده کنند تا جلو کجروی کودک را بگیرند، نه این که خشم خود را بر کودک خالی کنند.
ثالثا: به حداقل تنبیه اکتفا کنند و از آن فراتر نروند.
رابعا: برای تنبیه کودک از هر وسیله ای استفاده نکنند، هم چنین بر صورت و مواضع آسیب پذیر کودک نزنند و از شدت عمل و تنبیهات خشن جدا پرهیز کنند.
قهر، بهترین راه حل است
بهترین راه حلی که می توان در این مسأله مهم و پیچیده ارائه کرد و از درس های تربیتی اسلام و اهل بیت علیهم السلام است که این حتی اگر نیازی به تنبیه فرزندان باشد، آنها را نزنید؛ آنان غنچه های بهشتی هستند که زندگی را شیرین کرده اند، در چنین مواقعی با آنها قهر کنید؛ زیرا این عمل در روحیۀکودک تأثیر به سزایی دارد و کودک احساس می کند با قهر کردن پدر یا مادر از او، گویی تمام درها به رویش بسته می شود و هیچ راهی جز دست کشیدن از کارهای خلاف خود ندارد، پس می کوشد از کارهای زشت خود دست بردارد و از پدر و مادر یا مربی هم پوزش بخواهد، اما نباید قهر کردن خیلی طول بکشد وگرنه بازتاب های منفی دیگری در بر خواهد داشت.
آقا امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) به یکی از یاران خود که از دست فرزندش به ستوه آمده بود و شکایت می کرد فرمود: لاتضربه واهجره و لا تطل؛ او را نزن، بلکه با او قهر کن، اما خیلی طول نکشد.
عده الداعی، ص 79.
روش اهل بیت در تنبیه
اما روش اهل بیت علیهم السلام این نبوده که فرزندانشان را تنبیه بدنی کنند، و موردی سراغ نداریم و نقل نشده که چنین کاری کرده باشند. پس باید دید که شیوۀ تربیتی آن بزرگواران چگونه بوده است. با این که بعضی از آنان فرزندان زیادی داشتند، اما هرگز نیازی نمی دیدند بچه هایشان را تنبیه بدنی کنند و این مسأله بسیار مهم و درس آموز است و این ما هستیم که چون با راه و روش تربیت والای اسلامی آشنایی درست نداریم فکر می کنیم که زدن تنها راه تربیت فرزند است.
امامان معصوم (علیهم السلام) نه تنها با کودکان با رأفت و نرمی رفتار می کردند، بلکه با غلامان خود نیز خوش رفتار و نرم خوی بوده اند، و در آن روزگار که در جامعه با بدترین روش ها یا بردگان رفتار می شد، آن بزرگواران هرگز نسبت به بردگان خشونت به خرج نمی دادند و جز با نرمی و ملایمت با آنان رفتار نمی کردند.
نتیجه ای که از این پاسخ نسبتاً طولانی می گیریم این است که: حتی در موارد نادری که دین اسلام با شرایط و محدودیتهای فراوان اجازه تنبیه میدهد؛
اولاً: این تنبیه توسط پدر انجام می شود نه مادر.
ثانیاً: حتی پدر هم حق ندارد از حدود دینی تجاوز کند و طبق میل و خشم و غضب خویش فرزند را تأدیب و تنبیه کند در حالیکه شما بدن فرزند بیچاره خود را به خاطر سرکشی به مادر بزرگش کبود کرده‌اید!
در حالی که می توانستید با رفاقت و صمیمیت با فرزندتان مواردی را که لازم هست به او گوشزد کنید و حتی او را پس از رعایت آن موارد تشویق کنید بلکه جایزه بدهید.
چند توصیه پدرانه به شما:
۱- از گناهی که کرده اید توبه و استغفار کنید.
۲- از فرزند خود عذرخواهی کنید و از او بخواهید شما را حلال کن کنند و اگر بالغ است است نسبت به هدیه ای که به او بدهکار هستید از او رضایت بگیرید و درخواست بخشش کنید و حتی اگر نبخشد دلگیر نشوید بلکه کم کم به او پرداخت کنید.
۳- با صمیمیت و رفاقت از پدر بچه به همسرتان عذرخواهی کنید تا شکایتش را پس بگیرد زیرا در این صورت شما در دادگاه محکوم می‌شوید. یاحقّ.
