العروه الوثقی وسیلة النجاة منهاج الصالحین تحریر الوسیلة آراء المراجع
احکام > وفات آیةالله العظمی «نائيني» (1355 ق):
زندگینامه
میرزای نائینی
محمدحسین در سال ۱۲۴۰ ش. / ۱۲۷۷ ق. در شهر نایین و در خاندانی فاضل و محیطی روحانی و خانه‌ای پر مهر و عطوفت، قدم به عرصه گیتی نهاد و با قدوم مبارک خود آن خانه را رونق و صفایی افزون بخشید. [۱]
پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود که در شهر اصفهان پدرانش - پشت به پشت - لقب شیخ الاسلامی داشتند. خاندان نایینی در اصفهان به بهره‌مندی از خوبیها شهره عام و خاص و از نظر علم و دینداری زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشکلات پناه مستمندان بود.
تحصیل علوم دینی
میرزا محمدحسین تحصیلات ابتدایی حوزوی خود را در زادگاه خویش گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگی (۱۲۹۳ ق) به شهر اصفهان هجرت کرد و در آن حوزه علمی بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید فرهیخته ذیل آموخت.
۱. ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی (۱۲۴۷ - ۱۳۱۵ ق).
۲. شیخ محمد باقر ایوانکی فرزند شیخ محمد تقی اصفهانی (۱۲۳۵ - ۱۳۰۱ ق)
۳. جهانگیر خان قشقایی (۱۲۴۳ - ۱۳۲۸ ق.) [۲] [۳]
نایینی این اسطوره تقوا، بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال ۱۳۰۳ ق آن حوزه را ترک گفت و راهی نجف اشرف شد. او پس از زیارت بارگاه ملکوتی امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به شهر سامرا رفت. زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمد حسن شیرازی و دیگر اساتید، رونق علمی یافته و دانش پژوهان بسیاری را به سوی خود جلب کرده بود.
نایینی در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس دو استاد فرزانه ذیل شرکت جست:
۱. سید محمد طباطبایی فشارکی (متوفی ۱۳۱۶ ق.)
۲. سید اسماعیل صدر (۱۲۵۸ - ۱۳۳۸ ق.)
او سپس در محفل پربار درس میرزا محمد حسن شیرازی (۱۲۳۰ - ۱۳۱۲ ق.) حضور یافت و مدت نه سال از دانش سرشار استاد عالی مقام خویش بهره برد و علاوه بر آن، محرم خاص میرزا گردید. [۴] [۵]
میرزای نایینی همچنین با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق سالک درگاه الهی آخوند ملا حسینقلی همدانی استفاده کرد. [۶]
او پس از رحلت میرزای شیرازی به همراه استاد دیگر خویش سید اسماعیل صدر راهی کربلا شد و در جوار مرقد امام حسین ـ علیه السلام ـ از این استاد عزیز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته‌ای ارزشمند و کوله‌باری گرانسنگ در سال ۱۳۱۶ ق راهی نجف شد و در آنجا اقامت گزید. [۷] [۸]
او در کنار تدریس، در جلسه علمی آخوند خراسانی حاضر می‌شد و در کمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید. [۹]
آ قا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «میرزای نایینی در جلسه درس عمومی آخوند شرکت نمی‌کرد. چون او غنی از آن بود. و اگر هم شرکت می‌نمود به خاطر احترام و ادب شرکت می‌کرد نه برای تعلیم و تلمّذ» [۱۰]
شاگردان
میرزای نایینی با مقام والای علمی، سیاسی و معنوی خویش شاگردان فاضل و آگاهی را به عالم اسلام عرضه کرد که هر یک محور فکری و علمی در جامعه شدند. در مورد شاگردان برجسته این رادمرد بزرگ می‌توان به شخصیتهای ذیل اشاره کرد:
۱. شیخ محمد علی کاظمی خراسانی (۱۳۰۹ - ۱۳۶۵ ق.)
۲. سید محسن طباطبایی حکیم (۱۳۰۶ - ۱۳۹۰)
۳. سید جمال الدین گلپایگانی (۱۲۹۵ - ۱۳۷۹ ق.)
۴. سید محمود حسینی شاهرودی (۱۳۰۱ - ۱۳۹۴ ق.)
۵. سید محمد حجت کوه کمری (۱۳۱۰ - ۱۳۷۲ ق.)
۶. سید محمد هادی میلانی (متوفی ۱۳۹۵ق.)
۷. شیخ محمدتقی آملی (۱۳۰۴ - ۱۳۹۱ ق.)
۸. سید ابوالقاسم خویی (۱۳۱۷ - ۱۴۱۳ ق.)
۹. سید محمد حسین طباطبایی (۱۳۲۱ - ۱۴۰۲ ق.)
۱۰. میرزا هاشم آملی (۱۳۲۲ - ۱۴۱۳ ق.) [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴]
۱۱. شیخ محمد رضا طبسی نجفی (۱۳۲۲ - ۱۴۰۵ ق.)
۱۲. سید محمد حسینی همدانی (متولد ۱۳۲۲ ق.)
خصوصیات اخلاقی
از میان انبوه خصلتهای پسندیده و فضیلتهای آموزنده میرزا، تنها چند نمونه آن را مرور می‌کنیم:
مناجات با خدا
میرزا هنگام مناجات چنان گریه می‌کرد که قطرات اشک بر محاسن شریفشان جاری می‌شد و در قنوت نماز شب دعای ابوحمزه ثمالی را می‌خواند و در موقع نماز آشکارا رنگ رخسارش زرد می‌شد و لرزه بر اندامش می‌افتاد. [۱۵]
آقای حسینی همدانی - شاگرد میرزا - به نقل از پدر ارجمندش می‌گوید: گاهی یک ساعت به اذان صبح مانده می‌رفتیم به حرم، هنوز در حرم را باز نکرده بودند مرحوم نایینی در شب مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا به منزل برمی‌گشت تا به درس و بحث خود برسد. [۱۶]
شرط شرکت در درس
استاد در هنگام بیان درس، توصیه‌های متعددی به شاگردان داشتند. از جمله اینکه اعتدال و خوشرویی را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ایشان همچنین خواندن نماز شب و شب زنده‌داری کردن را شرطی برای حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصیه می‌کرد تا درسها را بنویسند و خود نیز به نوشته‌های آنان نظر کرده، میل داشتند هر روز یکی دو تا از نوشته‌های درس وی در کنارش باشد و بدانها نگاه بکند.
نوآوری در اصول
علم دانش اصول فقه که شیوه صحیح استنباط از منابع فقه را به ما می‌آموزد در طول تاریخ حوزه‌های علمی شیعه تحول، گسترش و نوآوریهای بسیاری داشته است از جمله دانشمندانی که در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده کشید، آیة الله نایینی است، بدان حد که نوآور و مجددالاصول نام گرفت و به مقامی در این علم رسید که اکثر معاصران از نظریات وی پیروی می‌کنند و آن را هم سنگ با نظریات آخوند خراسانی در اصول به حساب می‌آورند. [۱۷] این مهم را می‌توان از تقریرات نوشته شده از سوی شاگردان ممتاز درس او به دست آورد.
نقش میرزا در نهضت مشروطیت
در عصر میرزا انقلابی مردمی به منظور مهار استبداد و تحصیل استقلال و امنیت به رهبری عالمان دین در ایران انجام شد که به نهضت مشروطه معروف شده است. در این نهضت آیة الله نایینی را می‌توان از پیشگامانی به شمار آورد که در کنار عالمانی دیگر چون آخوند خراسانی نقش مؤثری را در پیروزی آن ایفا کرد.
اهداف علما و رهبران روحانی نهضت مشروطه ایران از این قرار بود:
۱. برپایی حکومت خدا
۲. اجرای قوانین الهی
۳. حفظ و پاسداری سنتهای الهی
۴. حفظ جان و مال و ناموس مردم
در سال ۱۳۲۷ ق. سلطنت استبدادی محمد علی شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حکومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جای بر سر کار آمدن دانشمندان اسلامی و اجرای احکام دین، فئودالها و غربزدگان و ایادی استکبار رهبری نهضت را به دست گرفتند و انقلابی را که علما با اهداف بلندی دنبال می‌کردند از مسیر اصلی‌اش منحرف ساختند و به جای آنکه دشمنان واقعی مشروطه را کیفر کنند، شیخ فضل الله نوری را بر دار کردند.
اکثر علمای بزرگ نجف اشرف به این امید که خواهند توانست به آن نهضت محتوایی اسلامی ببخشند از آن پشتیبانی کردند؛ که در این میان نام آخوند خراسانی و میرزا محمد حسین نایینی نیز به چشم می‌خورد. مخالفان مشروطه برای مقابله با نهضت تلاش کرده، حتی میرزا را نیز هدف قرار دادند. در مقابل، روزنامه حبل المتین در دفاع از مشروطه و آیة الله نایینی چنین می‌نویسد:
«مردم نباید تحت تأثیر این بدگوییهای دشمنان مشروطه، نسبت به نایینی که خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدنی است قرار گیرند.» [۱۸]
آیة الله نایینی در کنار آخوند خراسانی، در رهبری نهضت از اعتمادی کامل برخوردار بود و از نزدیکترین افراد به وی به شمار می‌رفت که در این باره یکی از نویسندگان می‌گوید:
«آشنایان به زندگی نایینی را باور بر آن است که نامبرده حتی متن تلگرافها و بیانیه‌های عمومی آخوند خراسانی (و دیگر رهبران نهضت) را پیرامون انقلاب مشروطیت انشا می‌کرده است». [۱۹]
پس از آنکه آخوند خراسانی حکم به وجوب مبارزه با دیکتاتوری و خلع محمد علی شاه داد، مردم مهیّای جهاد همراه با علما شدند آخوند نیز همگام با مردم و دیگر علما عازم حرکت به ایران گردید ولی در بامداد همان روزی که عازم ایران بود (۱۳۲۹ ق.) به مرگ ناگهانی و مرموز درگذشت و با در گذشت ایشان نهضت مشروطه، رو به ضعف گذارد. [۲۰] [۲۱]
البته رحلت آخوند خراسانی حرکت علما را به ایران تعطیل نکرد بلکه آنان بعد از توقف، چند هفته‌ای بعد در محرم ۱۳۳۰ ق به سوی کاظمین حرکت کردند؛ که یکی از آنها آیه الله نایینی بود. رهبران روحانی در شهر کاظمین هیأتی تشکیل دادند تا در اجرای هدف جنبش علما فعالیت کنند سرانجام فعالیت‌های انان باعث شد که آرامش به کشور ایران بازگردد. [۲۲]
مبارزه با استعمارگران
پس از شروع جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ م) بخش وسیعی از خاک کشور عراق به دست نیروهای انگلیسی اشغال شد. در پی این امر علمای شیعه وارد صحنه شده، علیه آنان حکم جهاد دادند. در این میان آیة الله نایینی نقش خویش را به طور فعال ایفا کرد و همگام با دیگر علما علیه قوای خارجی دست به قیام زدند. [۲۳]
بعد از شکست دولت عثمانی، دولت انگلیس در صدد روی کار آوردن حکومتی دست نشانده و انگلیسی بر عراق برآمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یک انتخابات عمومی برای تعیین یک حاکم انگلیسی برای خود شرکت جویند. علما و روحانیان طراز اول عراق نیز مجدداً به مخالفت با انگلیسیان برخاسته، با صدور فتوا، انتخاب فردی کافر را برای حکومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگلیس که خود را در مخمصه دید قراردادی با ملک فیصل بست و او را در سال ۱۳۴۰ قمری پادشاه عراق گردانید. [۲۴]
فتوای علما چنان تأثیری در مردم گذاشت که امکان انتخابات را در شهرهایی چون نجف و کوفه سلب کرد. بعد از این رخدادها بود که استعمار پیر زمینه تبعید مراجع دینی را تدارک دید و آیة الله نایینی و آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی را به ایران تبعید کرد. [۲۵] [۲۶]
آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبی ایران و علما و روحانیون شهرهای مختلف مخصوصاً علمای قم قرار گرفتند و سپس به برپایی جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند.
سرانجام ملک فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهی از مراجع تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یک سال دوری از حوزه علمیه نجف در سال ۱۳۴۲ ق. بازگشتند.
تألیفات
از آن دریای بیکران علوم دینی آثار ذیل به یادگار مانده است:
۱. تعلیقه بر عروة الوثقی (در فقه)
۲. لباس مشکوک (در فقه)
۳. التعبدی و التوصلی (در اصول)
۴. وسیلةالنجاة
۵. سؤال و جوابهای استدلالی فقهی
۶. تقریرات اصول، که برخی از شاگردان او درسهای علم اصول وی را به رشته تحریر درآوردند و در حال حاضر دو کتاب «فوائد الاصول» اثر شیخ محمد علی کاظمی و «اجواد التقریرات» اثر سید ابوالقاسم خویی در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه‌های علمی است.
۷. لاضرر (در اصول)
۸. احکام خلل (در فقه)
۹. معانی حرفیه
۱۰. تزاحم و ترتّب (در اصول)
۱۱. تنبیه الامة و تنزیه الملة
و ... [۲۷] [۲۸]
وفات
سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیة الله العظمی میرزا محمدحسین نایینی پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلام و مسلمین در ۲۶ جمادی الاولی سال ۱۳۵۵ ق. ندای حق را لبیک گفت و به جوار رحمت ایزدی پیوست.
پیکر مطهر او در نجف اشرف با شکوه خاصی تشییع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی، در کنار حرم مطهر حضرت علی ـ علیه السلام ـ به خاک سپرده شد.
پانویس
۱. اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، ج ۶، ص ۵۴.
۲. مجله حوزه، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ش ۳۰، ص ۳۹-۴۰.
۳. تذکره القبور اصفهان، مصلح الدین مهدوی، ص ۱۶۰.
۴. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴.
۵. مجله حوزه، ش ۳۰، ص ۴۰.
۶. مجله حوزه، ش ۳۰، ص ۴۰.
۷. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴.
۸. نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانی، ج ۲، ص ۵۹۳.
۹. تشیّع و مشروطیت در ایران، عبدالهادی حائری، ص ۱۵۶.
1۰. نقباء البشر، ج ۲، ۵۹۴.
۱۱. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵.
۱۲. مجله حوزه، شماره ۳۰، ص ۴۲.
۱۳. مجله نورعلم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شماره ۱۰، ص ۸۹،
۱۴. مجله نورعلم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شماره ، شماره ۱۱ و شماره ۵۲ - ۵۳.
۱۵. فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ص ۴۰۶.
۱۶. مجله حوزه، ش ۳۰.
۱۷. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۴.
۱۸. تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷.
۱۹. تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۵۷.
۲۰. نقش مجتهد فارس، محمدرضا رحمتی، ص ۱۰۴.
۲۱. تاریخ نهضتهای دینی سیاسی معاصر، علی اصغر حلبی، ص ۲۹۸.
۲۲. تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۶۰.
۲۳. تشیع و مشروطیت در ایران، ص ۱۶۹.
۲۴. تشیع و مشروطیت در ایران، ۱۷۳.
۲۵. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵.
۲۶. فقهای نامدار شیعه، ص ۴۰۹.
۲۷. نقباء البشر، ج ۲، ص ۵۹۴ - ۵۹۶.
۲۸. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۵۵.
