العروه الوثقی وسیلة النجاة منهاج الصالحین تحریر الوسیلة آراء المراجع
احکام > 24 رجب:
بازگشت «جعفر طیار» از حبشه (5 ق)
جعفر بن ابی طالب بن عبدالمطلب مشهور به جعفر طیار و ذوالجناحین، سومین فرزند ابوطالب، پسرعموی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم)، برادر بزرگ‌تر امام علی (علیه السلام) و صحابی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم).
وی دارای مقام و منزلت بسیاری نزد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) بود و رسول خدا او را به عنوان سرپرست کاروان مسلمانان در مهاجرت به حبشه برگزید. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) پس از بازگشت جعفر از حبشه به او نمازی آموخت که به نماز جعفر طیار مشهور است. جعفر در جنگ موته به شهادت رسید. مزار او در اردن است.
تولد و نسب
بنا بر نظر مشهور، تولد جعفر، بیست سال پیش از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) در طایفه بنی هاشم از قبیله قریش اتفاق افتاد. پدر وی ابوطالب از بزرگان قریش و مادرش فاطمه بنت اسد بود. وی سومین فرزند ابوطالب پس از طالب و عقیل بود. فرزند چهارم ابوطالب، علی (علیه السلام) است. گفته شده است فاصله بین هر کدام از برادران ده سال بوده است.
کنیه‌ها و القاب
جعفر را به خاطر داشتن فرزندی به نام عبدالله، ابوعبدالله می‌خواندند. از دیگر کنیه‌های جعفر «ابوالمساکین» بود. وی به دلیل ملازمت فقرا و مساکین و احسان به آنان به این نام شهرت یافت. وی به «طیار» و «ذوالجناحین» مشهور است که پس از شهادت و از دست دادن دو دستش به آن ملقّب گردید.
در روایتی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) است که فرمود: شبی را در بهشت وارد شدم در حالی که جعفر با ملائکه پرواز می‌کرد. و در روایتی دیگر از امام باقر (علیه السلام) است که خداوند چهار خصلت جعفر را دوران جاهلیت ارج می‌نهد. پرسیدند: آنها کدامند؟ امام (علیه السلام) فرمود: عدم شُرب خمر، دروغ نگفتن، پرهیز از فحشا و نپرستیدن بت. و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) هم در حق وی دعا کرد و فرمود: حق است که خداوند عزّوجل به تو دو بال عطا کند که با ملائکه در بهشت پرواز کنی. از دیگر القاب وی «ذوالهجرتین» به خاطر هجرت به حبشه و هجرت به مدینه است.
همسر و فرزندان
نام همسر جعفر، اسماء بنت عمیس بن نعمان است. فرزندان او، عبدالله، عون، محمد و احمد هستند که همگی از اسماء می‌باشند. ابن عنبه، هشت فرزند برای جعفر از اسماء بنت عمیس می‌شمرد.
تحت کفالت عموی خویش
پس از آن که ابوطالب دچار فقر و تنگدستی شد، برادرش حمزه و بنابر قولی برادر دیگرش عباس بن عبدالمطلب کفالت جعفر را بر عهده گرفت و تا زمانی که جعفر اسلام آورد و مستغنی گردید، در خانه عمویش زندگی می‌کرد.
اسلام وی
وی دومین مردی بود که بلافاصله پس از برادرش علی (علیه السلام) به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) ایمان آورد و مسلمان شد. ابوطالب هنگامی که دید فرزندش علی (علیه السلام) در کنار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) نماز می‌گذارد به جعفر گفت: در سمت چپ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) نماز بگزار. برخی نیز گفته‌اند وی بیست و ششم و یا سی و دومین مردی بود که اسلام آورد. ابن سعد می‌گوید: جعفر بن ابی طالب قبل از آن که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) در بیت ارقم وارد شود ایمان آورد.
مقام و منزلت
بنابر آن چه در منابع و متون دینی آمده وی از مرتبت و منزلت والایی برخوردار است.
روایت شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: مردم از درخت‌های مختلف خلق شده‌اند، اما من و جعفر مانند یک درخت هستیم و از یک طینت واحده آفریده شدیم. و در روایتی دیگر فرمود: جعفر! تو در چهره و اخلاق شبیه من هستی. این شباهت به گونه‌ای بود که هر کس جعفر را می‌دید می‌گفت: «سلام بر تو یا رسول الله» به گمان این که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) است و جعفر در پاسخ می‌گفت: من رسول خدا نیستم، من جعفر هستم.
وی مورد علاقه شدید پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) از غنایم غزوه بدر به جعفر بخشید با این که وی در جنگ حضور نداشت. همچنین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) در بازگشت از غزوه پیروزمندانه خیبر علیه یهودیان، جعفر را که از حبشه بازگشته بود ملاقات کرد، او را در آغوش گرفت، میان دو چشم او را بوسید و فرمود: به خدا قسم نمی‌دانم برای کدام یک مسرور باشم، دیدار جعفر یا فتح خیبر؟. آن گاه به او نمازی آموخت که به «نماز جعفر طیار» معروف است.
علاقمندی امیر مؤمنان (علیه السلام) به او نیز تا آن جا بود که عبدالله بن جعفر می‌گوید: هر گاه درخواستی را از عمویم علی (علیه السلام) داشتم و به حق پدرم - جعفر - او را قسم می‌دادم آن را می‌پذیرفت.
ویژگی‌ها
ابو نعیم اصفهانی می‌گوید: جعفر بن ابی طالب مردی خطیب، سخاوتمند، شجاع و عارف بود. ابن قدامه وی را فردی بردبار و متواضع می‌خواند. ذهبی می‌نویسد: جعفر بن ابی طالب، کبیر الشأن، سید شهیدان و مجاهدان است.
مصداق آیات قرآن
آن چه درباره مقام و منزلت جعفر بن ابی طالب آمده، همین بس که برخی آیات قرآن کریم در شأن او نازل شده است. علی بن ابراهیم قمی در ذیل آیه مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّـهَ عَلَیهِ ۖ فَمِنْهُم مَّن قَضَیٰ نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن ینتَظِرُ ۖ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا ﴿۲۳﴾ (ترجمه: از میان مؤمنان مردانی‌اند كه به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا كردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نكردند.)[ احزاب–۲۳] ، روایتی را از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند که مراد از کسانی که بر عهد خویش وفادار ماندند و جان خویش را تسلیم کردند حمزه و جعفربن ابی طالب است. یا آیه أُذِنَ لِلَّذِینَ یقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا ۚ وَإِنَّ اللَّـهَ عَلَیٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ ﴿۳۹﴾ (ترجمه: به كسانی كه جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است، چرا كه مورد ظلم قرار گرفته‌اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست.)[ حج–۳۹] که در شأن علی(ع)، حمزه و جعفر نازل شده است.
سرپرست مهاجران به حبشه
در سال پنجم بعثت و به دنبال اذیت و آزار کفار به مسلمانان، گروهی از آنان به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) از مکه به حبشه مهاجرت کردند که سرپرستی کاروان مهاجرین، بر عهده جعفربن ابی طالب بود. گفته شده تعداد آنان ۸۲ مرد به غیر از زنان و کودکان بود. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) به مهاجرین فرمود: گروهی از شما به حبشه هجرت کنید، زیرا پادشاه حبشه فردی صالح است و به هیچ کس ستم روا نمی‌دارد. به آن جا بروید تا خداوند در کار مسلمانان گشایشی ایجاد کند.
نجاشی پس از ورود مهاجران مسلمان، آنان را به دربار طلبید. جعفربن ابی طالب رو به نجاشی گفت: «من آن چه را از راهنما و پیامبرم شنیده‌ام خواهم گفت.» سپس جعفر به منزله سخن گوی اسلام، چنین گفت: ما را پیامبری آمده ست که ما را به کنار گذاردن بت‌ها، ترک رباخواری، حرمت ظلم و خونریزی به غیر حق، حرمت فحشا و پلیدی امر کرده و به نماز، زکات، عدل و احسان خویشاوندان ملزم ساخته است. سپس از جعفربن ابی طالب پرسید: «آیا از آن چه پیامبرتان از سوی خدا آورده است، چیزی همراه داری؟ جعفر نیز آیه‌هایی را از سوره مریم که جایگاه حضرت مریم و عیسی (علیهما السلام) را روشن می‌ساخت، خواند. نجاشی با شنیدن آن آیه‌ها سخت گریست. وی پس از استماع سخنان جعفر، مشرکان مکه را که با هدایایی نزد نجاشی آمده بودند تا مسلمانان را نپذیرد از حبشه اخراج کرد و مسلمانان در امنیت کامل در آن سرزمین زندگی کردند.
حضور مسلمانان در حبشه تا اواخر سال ششم هجری ادامه داشت. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) قبل از غزوه خیبر، از نجاشی خواست تا مسلمانان را بازگرداند. نجاشی نیز پذیرفت، اسلام آورد و جعفر و دیگران را همراه عمرو بن امیه ضمری سفیر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) با دو کشتی به مدینه فرستاد.
فرمانده سپاه اسلام
پس از فتح خیبر و مراجعت جعفر از حبشه، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) در جمادی الاول سال هشتم هجری، جعفر را به عنوان فرمانده اول سپاه به موته فرستاد تا با سپاهیان روم شرقی بجنگندند. وی فرمود: اگر جعفر کشته شد، زید بن حارثه فرمانده سپاه خواهد بود و اگر او نیز کشته شود، عبدالله بن رواحه فرماندهی را بر عهده بگیرد. برخی نیز زید بن حارثه را فرمانده اول دانسته و جعفر را امیر دوم سپاه گفته‌اند.
شهادت
جعفر در جنگ موته در جمادی الاولی سال هشتم هجری به شهادت رسید. ابوالفرج اصفهانی، اولین شهید از فرزندان ابوطالب در اسلام را، جعفر بن ابی طالب خوانده است. طبری می‌نویسد: پس از شهادت زید، جعفر پرچم را در دست گرفت و شروع به جنگ کرد. چون دید دشمن دورش را احاطه کرده، از اسبش پیاده شد و آن را پِی کرد. سپس جنگید تا دو دستش قطع گردید و شهید شد. بنا بر قول مشهور، وی در سن ۴۱ سالگی و دهمین نفری بود که در این جنگ، به شهادت نائل آمد.
شیخ صدوق روایت کرده است پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) پس از شهادت جعفر بر خانواده‌اش وارد شد و سخت گریست و فرزندان جعفر را در بغل گرفت و مورد تفقد قرار داد. روایت شده که اسماء بنت عمیس و کعب بن مالک در رثای جعفر بن ابی طالب اشعاری را سرودند.
مدفن
مدفن وی و دیگر شهدای موته در منطقه‌ای به نام مزار در نزدیکی موته (اردن) و مورد احترام همگان است. جعفر بن ابی طالب، عبدالله بن رواحه و زید بن حارثه در یک قبر دفن شدند و قبر پنهان داشته شد. این مقبره در سالیان اخیر توسط وهابیان تندرو به آتش کشیده شد.
