آغاز جنگ جمل در حوالي بصره (36 هجری قمری)

اميرمؤمنان، امام علی بن ابي‌طالب علیه‌السلام پس از پذيرش خلافت اسلامي و بر عهده گرفتن حكومت مسلمانان با فتنه‌ها و دشمني‌های گوناگون مخالفان اهل بيت علیهم‌السلام روبرو گرديد و ناخواسته، متحمل چند نبرد سرنوشت‌ساز شد. نخستين و مهمترين فتنه مخالفان آن حضرت، غائله اصحاب جمل بود كه به جنگ بزرگ "جمل" منجر گرديد.

ماجراي اين غائله اسف بار از اين قرار بود: عایشه بنت ابي‌بكر، همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله كه از مخالفان عثمان بن عفان و از محركان اصلي انقلابيون مسلمان بر ضد خليفه وقت بود، پس از قتل وي و انتخاب حضرت علي علیه‌السلام فتنه‌انگيزي خويش را ادامه داد و به بهانه واهي خونخواهي عثمان مقتول در مكه معظمه اقامت گزيد و مخالفان خلافت عدالت‌پرور حضرت علي علیه‌السلام را به دور خويش گردآورد.

در اين راستا، برخي از سران بنی اميه و وابستگان عثمان مقتول از مدينه به مكه عزيمت كردند. همچنين استانداران و عاملان عثمان كه از سوي امام علي بن ابي‌طالب علیه‌السلام عزل شده بودند با اعوان و انصار و دارايي‌هاي خويش به سوي مكه رهسپار گرديدند. اسامي افرادي چون عبدالله بن عامر از بصره و يعلي بن منيه از يمن، برجسته‌تر از سايرين بود.

پس از مدتي، طلحة بن عبيدالله و زبير بن عوام، دو تن از صحابه معروف رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه خانواده و بستگان خويش عازم مكه شده و به اصحاب جمل پيوستند. با اجتماع برخي از صاحب نفوذان و محركان توطئه‌گر به دور عایشه، اجتماع بزرگي از مخالفان حضرت علي علیه‌السلام در مكه به وجود آمد.

گرچه همسران پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آن ايام، همگي در مكه معظمه بسر مي‌بردند ولي هيچ كدام از آنان با عایشه همراهي نكرده و مخالفان حضرت علي علیه‌السلام را ياري ننمودند.

ام‌سلمه همسر ديگر رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامي كه زياده‌روي‌هاي عایشه را مشاهده كرد به وي فرمود: اي دختر ابي‌بكر! من در شگفتم كه تو از عثمان مقتول، خونخواهي كني. تو همان نبودي كه مردم را بر كشتن او تحريك مي‌كردي و او را پير كفتار مي‌خواندي؟ تو را چكار با خونخواهي عثمان؟

او مردي از بنی‌مناف بود و تو از بنی‌تميم، ميان شما رابطه خويشاوندي نيست و در حال حيات او، ميانتان موافقتي نبود. اكنون چه غلو و زياده‌روي است كه در پيش گرفته و بر ضديت علي بن ابي‌طالب علیه‌السلام كه پسر عم رسول خدا صلی الله علیه و آله است بيرون مي‌آيي و خلافت او را نمي‌پسندي؟

در حالي كه جمله مهاجر و انصار با او بيعت كرده و بر خلافت و امامتش راضي شدند و با رغبت و ميل خود به پيروي و ياري او همت نمودند و همگان بر امامت او متفق شدند. فضل و فضيلتي كه در او است، تو آن‌ها نيكو مي‌شناسي.

به هر روي از ميان همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها عایشه با مخالفان حضرت علي علیه‌السلام همراه شد و سركردگي آنان را بر عهده گرفت و به همراه سه هزار و به نقلي چهار هزار تن از شورشگران، از مكه معظمه رهسپار بصره شد. پس از خروج آنان از مكه ام‌سلمه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و ام فضل همسر عباس بن عبدالمطلب هر كدام نامه‌اي جداگانه براي حضرت علي علیه‌السلام در مدينه ارسال كرده و وي را از آشوبگري اصحاب جمل باخبر نمودند.

اصحاب جمل بر بصره هجوم آورده و پس از جنگ و گريز با سپاهيان عثمان بن حنيف انصاري، عامل حضرت علي علیه‌السلام در بصره و كشتن تعداد زيادي از مدافعان شهر، آن را به اشغال خود درآوردند و بيت المال بصره را تصرف و عامل علي علیه‌السلام را شكنجه و آزار كردند و پس از مدتي، وي را رها نمودند.

حضرت علي علیه‌السلام پس از آگاهي از فتنه‌جويي اصحاب جمل با سپاهي از مهاجر و انصار از مدينه منوره خارج و بسوي جنوب عراق رهسپار گرديد. ياران و دوستداران آن حضرت پس از خبردارشدن از عزم وي در نبرد با اصحاب جمل، به تكاپو افتاده و از ساير مناطق اسلامي از جمله مكه معظمه، كوفه و مصر به حركت درآمده و خود را به سپاه عدالت جوي آن حضرت رسانيدند.

سرانجام دو سپاه در حوالي بصره در مكاني به نام "رابوقه" در برابر يكديگر قرار گرفتند. تعداد اصحاب جمل، سي هزار و تعداد سپاهيان حضرت علي علیه‌السلام در حدود بيست هزار تن بود.

در سپاه جمل، غير از عایشه كه رهبري شورشگران را بر عهده داشت، افرادي چون طلحة بن عبيدالله، زبير بن عوام، عبدالله بن زبير، محمد بن طلحه، مروان بن حكم، عبدالرحمن بن عتاب، هلال بن وكيع، عبدالرحمن بن حارث، عبدالله بن عامر، حاتم بن بكير، عمر بن طلحه و مجاشع بن مسعود فرماندهي لشكرها و دسته را بر عهده داشته و در ميدان جنگ، نقش آفريني مي‌كردند.

در سپاه حضرت علي علیه‌السلام نيز افرادي چون امام حسن‌مجتبي علیه‌السلام، امام حسين علیه‌السلام، محمد بن حنفيه، عمار یاسر، عبدالله بن عباس، مالك اشتر نخعى ، عبدالله بن جعفر، خزيمة بن ثابت، ابو ایوب انصاری، ابوقتادة، زيد بن صوحان، شريح بن هانی، سعيد بن قيس، رفاعة بن شداد، محمد بن ابي بكر، عدي بن حاتم، زياد بن كعب، حجر بن عدی، عمرو بن حمق، مجندب بن زهير، مخنف بن سليم و صعصعه بن صوحان، فرماندهي لشكرها و بخش‌هاي مختلف سپاه آن حضرت را بر عهده داشته و در برپايي پرچم عدالت‌پرور علوي، دلاوري‌هاي عظيمي به عمل آوردند.

با اين كه حضرت علي علیه‌السلام تلاش زيادي به عمل آورد كه ميان طرفين، درگيري نظامي به وجود نيايد و غائله با مصالحه به پايان آيد، ولي فتنه‌انگيزان طرف مقابل به هيچ روي حاضر به مصالحه نبودند و سرانجام در روز دهم جمادی الاول سال 36 قمري، دو سپاه در برابر يك ديگر صف‌آرايي كرده و با هم درگير شدند.

جنگ سخت و سنگيني به وقوع پيوست و به مدت دو روز ادامه يافت ولي سرانجام با شكست محتوم اصحاب جمل به پايان رسيد. برخي از فتنه‌انگيزان اصلي مانند طلحة بن عبيدالله در ميدان جنگ و برخي ديگر مانند زبير بن عوام در بيرون صحنه نبرد كشته شدند و بسياري نيز اسير گرديدند.

حضرت علي علیه‌السلام پس از پيروزي كامل بر اصحاب جمل و آزادسازي شهر بصره، اسيران را آزاد و از تعقيب فراريان جلوگيري نمود و عایشه را به همراه جماعتي از زنان بصره كه لباس مردان پوشيده بودند به مدينه برگردانيد.

در اين واقعه بزرگ از اصحاب جمل تعداد نه هزار و به روايتي سيزده هزار و به روايتي ديگر بيست هزار تن و از اصحاب علي علیه‌السلام تعداد هزار و هفتصد و به روايتي پنج هزار نفر كشته شدند.^[۱]

1- نك: الفتوح (ابن اعثم كوفي)، ص 398؛ أنساب الأشراف، ترجمة اميرالمؤمنين علیه السلام، (بلاذری)، ص 129؛ تاريخ ابن خلدون، ج 1، ص 577؛ الجمل (شیخ مفید)، ص 179 و وقايع الايام (شیخ عباس قمی)، ص 239.

منبع: پایگاه دانشنامه اسلامی