احکام > تقلید:

شرایط تکلیف

شرایط تکلیف

تکلیف شرایط متعددی دارد که برخی از آن‌ها از شرایط عام و برخی دیگر مانند حریت (برده نبودن)، از شرایط خاص تکلیف‌اند و تنها در برخی تکالیف شرط شده‌اند؛ همچنین برخی شرایط مانند بلوغ ، شرط اصل تکلیف و برخی دیگر، مانند علم، شرط تنجز تکلیف‌اند؛ یعنی در صورتی مخالفت مکلف با آن مستحق مذمت یا عقاب خواهد بود که مکلف به آن علم داشته باشد.

فهرست شرایط تکلیف

۱ - حیات

۲ - بلوغ

۳ - عقل

۴ - قدرت

۵ - اسلام

۶ - علم

توجه: پاسخگویان احکام ضرورتی ندارد که از اینجا به بعد را توضیح دهند {زیرا از این جا به بعد تخصصی هست}.

توضیحات

۱ - حیات

یکی از شرایط تکلیف ، زنده بودن مکلف است. (1 و 2 و 3) بر این اساس، شخص مرده مکلف نیست. (4) حضرت عیسی (علیه‌السلام) مکلف شدن خود به نماز و زکات را از جانب خداوند، تا زمان حیات خود دانسته است: «و اَوصـنی بِالصَّلوةِ والزَّکوةِ ما دُمتُ حَیـًّا». این شرط، از آیاتی نیز که تکالیفی مانند انفاق در راه خدا یا زکات را تا زمان مرگ مقرر ساخته (5 و 6 و 7) فی الجمله استفاده می‌شود: «و اَنفِقوا مِن ما رَزَقنـکُم مِن قَبلِ اَن یَأتِیَ اَحَدَکُمُ المَوت». (8)

۲ - بلوغ

از شرایط مهم تکلیف، بلوغ است، از این رو نابالغان مشمول احکام تکلیفی نیستند. (9 و 10 و 11) در آیه ۵۹ سوره نور (12) به شرط بودن بلوغ اشاره شده است: «و اِذا بَلَغَ الاَطفـلُ مِنکُمُ الحُلُمَ فَلیَستَـذِنوا»؛ همچنین فقها و مفسران (13) از آیه ۶ سوره نساء (14) اشتراط آن را در معاملات استفاده کرده‌اند: «وابتَلوا الیَتـمی حَتّی اِذا بَلَغوا النِّکاحَ فَاِن ءانَستُم مِنهُم رُشدًا فَادفَعوا اِلَیهِم اَمولَهُم». از آیه ۲۸۲ بقره (15) نیز که در آن اولیا به ثبت دیون و معاملات افراد ضعیف و ناتوان مکلف شده‌اند، برمی‌آید، زیرا به نظر بسیاری از فقها، از مصادیق افراد ضعیف در این آیه، کودکان نابالغ‌اند. (16 و 17 و 18).

در روایات شیعه (19 و 20 و 21) و اهل سنت (22 و 23 و 24 و 25) نیز تکلیف از نابالغان نفی شده است.

برخی با استناد به ادله‌ای مانند آیه ۵۸ نور که تکلیفی را برای کودکان مقرّر می‌دارد: «لِیَستَأذِنکُمُ الَّذینَ...لَم یَبلُغُوا الحُلُمَ»، نابالغان را مکلف دانسته‌اند. (26 و 27 و 27) ولی برخی گفته‌اند که در این آیه، ولیّ و سرپرست کودک، مخاطب حکم الهی است نه خود او. (29 و 30)

عده‌ای دیگر نابالغان را مکلف به احکام غیر الزامی، یعنی مستحبات و مکروهات می‌دانند. (31 و 32)

۳ - عقل

شرط دیگر تکالیف شرعی، عقل است، از این رو مجنون مکلف نیست. (33 و 34 و 35) این شرط را از آیه ۲۸۲ بقره (36)

استفاده کرده‌اند، با این استدلال که از مصادیق «ضعیفاً» و «اَو لایَستَطیعُ اَن یُمِلَّ» در این آیه، دیوانگان (37 و 38 و 39) یا کسانی‌اند که دچار ناتوانی عقلی‌اند. به نظر برخی این شرط از آیه ۶ سوره نساء: (40 و 41 و 42 و 43) «فَاِن ءانَستُم مِنهُم رُشدًا فَادفَعوا اِلَیهِم اَمولَهُم» نیز استفاده می‌شود. (44 و 45 و 46)

بر شرط بودن عقل برای تکلیف، ادله دیگر، مانند عقل (47 و 48 و 49) و احادیث (50 و 51 و 52) نیز دلالت دارند.

۴ - قدرت

از دیگر شرایط تکلیف، توانایی مکلف بر انجام دادن آن است. (53 و 54) آیات پرشماری به این شرط اشاره دارند؛ مانند آیه ۲۸۶ سوره بقره: «لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفسًا اِلاّ وُسعَها» (55 و 56 و 57 و 58 و 59) همچنین آیات ناظر به نفی حرج و دشواری در دین (60 و 61 و 62 و 63) را نیز می‌توان مشعر به این شرط  دانست (64 و 65) از نظر عقل نیز قدرت شرط تکلیف به شمار می‌رود و مکلف ساختن افراد به بیش از توان آنان قبیح است. (66 و 67 و 68) در روایات اسلامی نیز تکلیف به بیش‌تر از توان نفی شده است (69) ولی برخی نحله‌ها، مانند اشاعره، قدرت را شرط تکلیف ندانسته و تکلیف افراد به بیش از حد توان آنان را بر خداوند جایز شمرده‌اند. (70 و 71).

یکی از مستندات آنان آیه ۲۸۶ سوره بقره (72) است که در آن پیامبراکرم (صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلّم) از خداوند خواستار مکلّف نشدن خود به بیش از حد توان است: «و لا تُحَمِّلنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ»؛ با این بیان که اگر چنان تکالیفی بر خداوند روا نبود چنین درخواستی معنا نداشت. (73 و 74) در پاسخ گفته شده:

اوّلا، مراد آیه درخواست مبتلا نشدن به عذاب (75 و 76) یا تکالیفی است که به عنوان عذاب برای بنده مقرر می‌شود. (77)

ثانیاً، بر فرض این‌که مراد تکلیف به بیش از حد توان باشد درخواست نفی آن، دلیل بر جواز مکلف کردن انسان به چنین تکالیفی از سوی خداوند نیست. (78)

برخی با استناد به آیه ۲۸۴ بقره (79) که از محاسبه الهی از هرآنچه بر قلب انسان می‌گذرد خبر می‌دهد: «اِن تُبدوا ما فی اَنفُسِکُم اَو تُخفوهُ یُحاسِبکُم بِهِ اللّه»، گفته‌اند: برخی از اموری که بر قلب انسان می‌گذرد اختیاری نیست، پس محاسبه انسان بر آن‌ها تکلیف به بیش از حد توان انسان است. (80)

در پاسخ گفته شده است که مراد آیه اموری است که در نفس رسوخ کرده و منشأ اطاعت یا معصیت می‌گردد نه هرآنچه بر قلب انسان خطور می‌کند (81) یا اموری است که پس از ورود به قلب، فرد تصمیم به تحقق و عملی ساختن آن‌ها می‌گیرد (82)

همچنین به آیات ۳۰ ـ ۳۲ بقره (83) استناد شده، با این استدلال که خداوند در آن‌ها فرشتگان را به خبر دادن از اسمای الهی مکلف فرموده است، در حالی که آنان به این اسما دانا نبودند. (84)

در جواب باید گفت امر در آیه حقیقی و تکلیفی نیست، بلکه هدف از آن، آشکار کردن عجز ملائکه (85 و 86) و خاموش ساختن اعتراض آنان نسبت به خلافت آدم بوده است. (87)

دراین باره به آیاتی دیگر نیز استناد شده است؛ مانند آیات ۶ ـ ۷ سوره بقره (88) ۱۹ ـ ۲۰ سوره هود (89) ۱۰۸ سوره نحل (90) ۱۰ سوره یس (91) ۱ ـ ۳ سوره مسد، (92)

زیرا در این آیات کافران به ایمان آوردن مکلف شده‌اند، با این‌که خداوند از ایمان نیاوردن آنان آگاه است. (93و94و95و96)

در پاسخ این استدلال نیز گفته شده است که مکلف شدن کفار به ایمان با وجود آگاهی خداوند از این امر به جهت اهدافی دیگر از جمله اتمام حجت بر کافران، دستیابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به پاداش ابلاغ (97)

و اموری دیگر بوده است.

۵ - اسلام

برخی فقها یکی از شرایط تکلیف را اسلام ( مسلمان بودن) دانسته‌اند، (98و99و100) بر این اساس، کافران، به احکام شرعی فرعی مکلف نیستند. (101و 102و103)

از مستندات این دیدگاه، یکی آیاتی است که بیان تکالیف در آن‌ها خطاب به مؤمنان است؛ مانند آیه ۱ سوره مائده: (104) «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اَوفوا بِالعُقود». (105و106و107و108و109و110و111) و دیگری آیه ۲۳۲ سوره بقره (112) است که پس از ذکر برخی تکالیف شرعی، آن را مایه پند مؤمنان به خدا و روز جزا می‌داند: (113) «ذلِکَ یوعَظُ بِهِ مَن کانَ مِنکُم یُؤمِنُ بِاللّهِ والیَومِ الأخِر».

در شماری از احادیث نیز اسلام شرط برخی تکالیف شمرده شده است. (114و115)

برخی در تأیید این نظر گفته‌اند: اگر کافران، در حال کفر، مکلف به تکالیف شرعی باشند لازمه اش جمع بین اسلام و کفر است، و اگر پس از پذیرش اسلام به این تکالیف مکلف باشند لازمه اش وجوب قضای تکالیف گذشته بر آنان است، در حالی که کسی بر این نظر نیست. (116) در برابر، بیشتر فقهای امامیه (117و118و119) و اهل سنت (120و121و122) برآن‌اند که اسلام شرط تکلیف نیست و کافران در اصول و فروع دین به انجام دادن تکالیف الهی موظف‌اند.

صاحبان این نظر، به آیاتی استدلال می‌کنند که همه انسان‌ها را مخاطب برخی تکالیف قرار داده است؛ مانند آیه ۲۱ سوره بقره (123) «یـاَیُّهَا النّاسُ اعبُدوا رَبَّکُم» و آیه ۹۷ سوره آل عمران: (124) «لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیت»؛ نیز آیاتی که کارهای همه انسان‌ها از جمله کافران را در قیامت بازخواست پذیر دانسته است، مانند آیات ۴۰ ـ ۴۴ سوره مدثّر (125) ۸ سوره زلزال (126) و ۷ فصّلت. (127و128و129و130)

به نظر پیروان این دیدگاه، اختصاص خطاب برخی آیات به مؤمنان یا بدان سبب است که تنها آن‌ها به این تکالیف عمل می‌کنند یا از آن روست که تنها کارهای آنان قبول می‌شود.

برخی نیز سبب این گونه خطاب را انعقاد پیمان عبودیت میان مؤمنان و خداوند دانسته‌اند. (131و132).

درباره قضای تکالیف فوت شده، به نظر برخی فقها کافر پس از پذیرش اسلام در پاره‌ای از تکالیف، همچون حج مکلف به قضا کردن است. (133و134) البته بنابر عدم وجوب قضا نیز علت آن، لطف خداوند بر کافران و ترغیب آنان به پذیرش اسلام است (135) نه مکلف نبودن آنان به فروع دین.

شماری از اهل سنت در نظری دیگر بر آن‌اند که کافران تنها به نواهی مکلف‌اند؛ ولی اوامر شرعی بر آنان واجب نیست. (136و137)

۶ - علم

به نظر برخی فقها علم داشتن به تکلیف از شرایط عام تکلیف است (138و139و140) ولی بسیاری آن را از شرایط تنجز تکلیف دانسته اند (141و142و143) زیرا تکالیف شرعی میان عالم و جاهل مشترک است (144و145و146) و جهل به تکلیف آن را ساقط نمی‌کند، بلکه تنها عقاب و مؤاخذه را برمی‌دارد: «ما کُنّا مُعَذِّبینَ حَتّی نَبعَثَ رَسولا». (147)

تعبیر آیه کنایه از وصول تکلیف به مکلف و بیان کردن آن است. (148و149و150) برخی این شرط را از آیه ۲۷ سوره انفال (151) که از خیانت آگاهانه در امانت برحذر داشته استفاده کرده اند: (152) «لا تَخونُوا اللّهَ والرَّسولَ...واَنتُم تَعلَمون».

در برخی احادیث نیز مؤاخذه فرد جاهلِ به یک امر مردود شمرده شده است. (153و154)

[پانویس]

(1) اندیشه های کلامی شیخ طوسی، ج۱، ص۲۲.

(2) جامع المدارک سید احمد خوانساری، ج۲، ص۲۵۶.   

(3) مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام شهید ثانی، ج۷ ص۲۳۴.

(4) سوره مریم، آیه۳۱.   

(5) مجمع البیان طبرسی، ج۱۰، ص۲۵.

(6) جامع لاحکام القرآن قرطبی، ج۱۸، ص۱۳۰.

(7) المیزان طباطبائی، ج۱۹، ص۲۹۱.

(8) سوره منافقون، آیه۱۰.   

(9) غنائم الایام میرزا ابوالقاسم قمی ، ج۱، ص۶۵.

(10) مستند الشیعه ملا احمد نراقی ، ج۲، ص۳۳۶.

(11) الثمر الدانی صالح الازهری ، ج۱، ص۱۴.

(12) سوره نور، آیه۵۹.   

(13) تکملة حاشیة رد المختار محمد افندی، ج۱، ص۲۳۷.

(14) سوره نساء/سوره۴، آیه۶.   

(15) سوره بقره/سوره۲، آیه۲۸۲.   

(16) تذکرة الفقهاء علامة حلی، ج۲، ص۷۳.

(17) مجمع الفائدة والبرهان محقق اردبیلی، ج۸، ص۱۵۲.

(18) اعانة الطالبین سید البکری الدمیاطی، ج۳، ص۸۳.

(19) عوالی اللئالی ابن ابی جمهور، ج۱، ص۲۰۹.

(20) وسائل الشیعه شیخ حرعاملی ، ج۱، ص۲۰، قم، آل البیت (علیهم‌السلام).

(21) مستدرک الوسائل محدّث نوری، ج۱، ص۸۴، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام).

(22) مسند احمد احمد بن حنبل، ج۱، ص۱۱۶.

(23) مسند احمد احمد بن حنبل، ج۱، ص۱۴۰.

(24) سنن النسائی النسایی، ج۶، ص۱۵۶.

(25) مستدرک علی الصحیحین حاکم النیشابوری، ج۱، ص۲۵۸.

(26) تبیان طوسی، ج۷، ص۴۰۸.

(27) مجمع البیان طبرسی، ج۷، ص۲۶۹ ۲۷۰.

(28) فقه القرآن راوندی، ج۲، ص۱۳۱.

(29) تبیان طوسی، ج۷، ص۴۰۸.

(30) مجمع البیان طبرسی، ج۷، ص۲۶۹ ۲۷۰.

(31) تبیان طوسی، ج۷، ص۴۶۰.

(32) مجمع البیان طبرسی، ج۷، ص۲۶۹ ۲۷۰.

(33) منتهی المطلب علامة الحلی، ج۲، ص۶۴۸.

(34) مدارک الاحکام سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۶، ص۱۳۸.

(35) تکملة حاشیة رد المختار محمد الافندی، ج۱، ص۹۴.

(36) سوره بقره، آیه۲۸۲.   

(37) زبدة البیان مقدس اردبیلی، ج۱، ص۴۴۴.  

(38) مبسوط سرخسی، ج۲۴، ص۱۶۱.

(39) المجموع فی شرح المهذب نووی، ج۱۳، ص۳۴۵.

(40) سوره نساء، آیه۶.   

(41) الحدائق الناضره یوسف البحرانی، ج۱۸، ص۳۶۸.

(42) مغنی المحتاج محمد الشربینی، ج۲، ص۱۶۵.

(43) اعانة الطالبین سید البکری الدمیاطی، ج۳، ص۸۳.

(44) مجمع البیان طبرسی، ج۳، ص۱۶.

(45) الینابیع الفقهیه علی اصغر مروارید، ج۱۲، ص۱۶۴.   

(46) المجموع فی شرح المهذب نووی، ج۱۳، ص۳۶۷.

(47) تذکرة الفقهاء علامه حلی، ج۱، ص۲۶۶.

(48) ریاض المسائل سید علی طباطبائی، ج۱، ص۳۱۶.

(49) جامع المدارک سید احمد خوانساری، ج۲، ص۱۸۹.

(50) وسائل الشیعه شیخ حرعاملی، ج۲۸، ص۲۳.

(51) مستدرک الوسائل محدّث نوری، ج۱، ص۸۴.

(52) سنن النسائی، ج۶، ص۱۵۶.

(53) ریاض المسائل سید علی طباطبائی، ج۸، ص۱۰۸.

(54) الفوائد العلیه سید علی موسوی بهبهانی، ج۲، ص۳۱۴.

(55) سوره بقره، آیه۲۳۳.   

(56) سوره انعام، آیه۱۵۲.   

(57) سوره اعراف، آیه۴۲.   

(58) سوره مؤمنون، آیه۶۲.   

(59) سوره طلاق، آیه۷.   

(60) سوره حج، آیه۷۸.   

(61) سوره مائده، آیه۶.   

(62) سوره بقره، آیه۱۸۵.   

(63) سوره نساء، آیه۲۸.   

(64) التفسیر الکبیر فخر رازی، ج۷، ص۱۴، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.

(65) مجمع البیان طبرسی، ج۲، ص۱۶، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.   

(66) الاقتصاد الهادی طوسی، ج۱، ص۶۱، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.

(67) التبیان طوسی، ج۶، ص۴۸۴، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.   

(68) احکام القرآن الجصاص، ج۱، ص۶۵۲، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.   

(69) الکافی الکلینی، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۳، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.

(70) نور البراهین سید نعمت الله الجزائری، ج۲، ص۲۶۱، به کوشش رجائی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق.

(71) مفاهیم القرآن سبحانی، ج۱، ص۳۲، به کوشش جعفر الهادی، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۳ ق.

(72) سوره بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.   

(73) التفسیر الکبیر فخر رازی، ج۷، ص۱۵۹ ـ ۱۵۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.

(74) زادالمسیر ابن الجوزی، ج۱، ص۲۹۶، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.

(75) التفسیر الکبیر فخر رازی، ج۷، ص۱۵۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.

(76) کنزالدقایق مشهدی، ج۱، ص۶۹۵، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ ق.   

(77) المیزان طباطبایی، ج۲، ص۴۴۵، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.   

(78) التفسیر الکبیر فخر رازی، ج۷، ص۱۵۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.

(79) سوره بقره/سوره۲، آیه۲۸۴.   

(80) المیزان طباطبایی، ج۲، ص۴۳۷.   

(81) المیزان طباطبایی، ج۲، ص۴۳۶.   

(82) التفسیر الکبیر فخر رازی، ج۷، ص۱۳۴.

(83) سوره بقره، آیه۳۰-۳۲.   

(84) المیزان طباطبایی، ج۲، ص۴۳۷، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.   

(85) مفاهیم القرآن سبحانی، ج۱، ص۳۳.

(86) شرح المقاصد تفتازانی، ج۲، ص۱۵۵، پاکستان، دارالمعارف النعمانیة، ۱۴۰۱ ق.

(87) التفسیر الکبیر فخررازی، ج۲، ص۱۷۷، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.

(88) سوره بقره/سوره۲، آیه۶-۷.   

(89) سوره هود/سوره۱۱، آیه۱۹-۲۰.   

(90) سوره نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۸.   

(91) سوره یس/سوره۳۶، آیه۱۰.   

(92) سوره مسد/سوره۱۱۱، آیه۱-۳.   

(93) المحصول فخر رازی، ج۲، ص۲۲۴-۲۲۵، به کوشش طه جابر، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۲ ق.

(94) المحصول فخر رازی، ج۴، ص۳۸، به کوشش طه جابر، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۲ ق.

(95) کنزالدقایق مشهدی، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ ق.   

(96) مفاهیم القرآن سبحانی، ج۱، ص۳۲، به کوشش جعفر الهادی، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۱۳ ق.

(97) کنزالدقایق مشهدی، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ ق.   

(98) تکملة حاشیة رد المختار محمد الافندی، ج۱، ص۹۴، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.

(99) فقه السنه سید سابق، ج۱، ص۶۲۹، بیروت، دارالکتاب العربی.

(100) الموسوعة الفقهیة المیسره محمد علی الانصاری، ج۳، ص۲۷۰، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.   

(101) تحریرات فی الاصول سید مصطفی خمینی ، ج۵، ص۳۱۸، نشر آثار الامام (قدس سره)، ۱۴۱۸ ق.   

(102) المجموع فی شرح المهذب نووی، ج۳، ص۴، دارالفکر.

(103) البحر الرائق ابونجیم المصری، ج۲، ص۳۵۴، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.

(104) سوره مائده، آیه۱.   

(105) سوره بقره، آیه۱۷۸.   

(106) سوره بقره، آیه۲۳۴.   

(107) سوره بقره، آیه۲۵۴.   

(108) سوره بقره، آیه۲۶۴.   

(109) سوره بقره، آیه۲۶۷.   

(110) سوره بقره، آیه۲۷۸.   

(111) سوره بقره، آیه۲۸۲.   

(112) سوره بقره، آیه۲۳۲.   

(113) التفسیر الکبیر فخر الرازی، ج۶، ص۱۲۳، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.

(114) مصباح الفقیه رضا الهمدانی ، ج۱، ص۲۲۸، قم، المؤسسة الجعفریة لاحیاءالتراث، ۱۴۱۷ ق.   

(115) جامع المدارک سید احمد خوانساری، ج۱، ص۶۳.   

(116) المحصول فخر رازی، ج۲، ص۲۴۵، به کوشش طه جابر، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۲ ق.

(117) مستند الشیعه احمد نراقی، ج۹، ص۳۸۵، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ ق.   

(118) مختلف الشیعه علامه حلی، ج۳، ص۲۵۱، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق.   

(119) الموسوعة الفقهیة المیسره محمدعلی انصاری، ج۳، ص۲۶۹، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.   

(120) المجموع فی شرح المهذب نووی، ج۳، ص۴، دارالفکر.

(121) تکملة حاشیة رد المختار محمد افندی، ج۴، ص۵، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.

(122) زادالمسیر ابن الجوزی، ج۱، ص۶۲، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.

(123) سوره بقره، آیه۲۱.   

(124) سوره آل عمران، آیه۹۷.   

(125) سوره مدثر، آیه۴۰-۴۴.   

(126) سوره زلزال/سوره۹۹، آیه۸.   

(127) سوره فصلت/سوره۴۱، آیه۷.   

(128) کنزالعرفان فی فقه القرآن مقداد سیوری، ج۱، ص۷، به کوششبهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ ش.

(129) العدة فی اصول الفقه طوسی، ج۱، ص۱۹۲، به کوشش انصاری قمی، قم، ستاره، ۱۴۱۷ ق.

(130) المحصول فخر رازی، ج۲، ص۲۳۷، به کوشش طه جابر، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۲ ق.

(131) کنزالعرفان فی فقه القرآن مقداد سیوری، ج۱، ص۷، به کوششبهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ ش.

(132) آیات الاحکام تطبیقی محمدفاکر میبدی، ص۵۱، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۳ ش.

(133) العروة الوثقی سید محمد کاظم یزدی، ج۲، ص۴۶۴، قم، دارالتفسیر، اسماعیلیان، ۱۴۱۹ ق.

(134) المعتمد العروة الوثقی سید رضا الخلخالی، ج۱، ص۲۶۳ «حج»، محاضرات آیة الله خوئی (م ۱۴۱۳ ق)، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۰۴ ق.

(135) المحصول فخر رازی، ج۲، ص۲۴۵-۲۴۶، به کوشش طه جابر، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۲ ق.

(136) التفسیر الکبیر فخر رازی، ج۲، ص۲۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.

(137) المجموع فی شرح المهذب نووی، ج۳، ص۴، دارالفکر.

(138) اصول الفقه محمد رضا مظفر،ج۱، ص۸۲، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۰ ش.

(139) اندیشه های کلامی شیخ طوسی، ج۱، ص۲۲۷، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.

(140) نیل الاوطار شوکانی، ج۵، ص۲۷۲.

(141) نهایة الافکار محمدتقی بروجردی، ج۱، ص۴۱۴، تقریر بحث آقا ضیاء العراقی.

(142) العروة الوثقی سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۳۸۸، قم، اسماعیلیان.

(143) مستمسک العروة الوثقی سید محسن حکیم، قم، ج۱۰، ص۱۱۲.

(144) القواعد الفقهیه سید محمد حسن بجنوردی، ج۱، ص۸۴.

(145) اجود التقریرات تقریر بحث النائینی، ج۱، ص۱۵۵، سید ابوالقاسم الخوئی.

(146) الموسوعة الفقهیة المیسره محمد علی الانصاری، ج۳، ص۳۰۹.

(147) سوره اسراء، آیه۱۵.   

(148) فرائد الاصول (رسائل)، ج۲، ص۲۲.

(149) نهایة الافکار محمدتقی بروجردی، ج۲، ص۲۰۵، تقریر بحث آقا ضیاء العراقی.

(150) زبدة الاصول سید محمد صادق روحانی ، ج۳، ص۱۹۳.

(151) سوره انفال، آیه۲۷.   

(152) المیزان چاپ بیروت طباطبایی، ج۹، ص۵۴.

(153) تحف العقول حسن بن شعبة الحرانی، ج۱، ص۵۰.

(154) وسائل الشیعه شیخ حرعاملی، ج۱۵، ص۳۶۹، قم، آل البیت (علیهم‌السلام).